Onze Taal. Jaargang 72

[p. 351]

Woordenboek van de poëzie
Boetelingensneeuw

Guus Middag

In de bundel Weerribben van Koos Geerds, dit jaar verschenen, stuitte ik op een gedicht met een merkwaardige titel: ‘Boetelingensneeuw’. Het woord stond tussen enkele aanhalingstekens, alsof de dichter niet namens zichzelf sprak of het alleen maar bij wijze van spreken over dit rare woord wilde hebben. Zo begon het: ‘Ooit viel van penitentie, / pijn, versterving, rouw / materie los als as / in dit tranendal.’ Met dit tranendal zal de dichter wel deze wereld op het oog hebben gehad. Hij zegt dat in dat dal ooit een zekere materie op de manier van as is gevallen. Zijn daar de tranen zelf mee bedoeld, of gaat het om de sneeuw uit de titel? Ik zag het nog helemaal niet voor me.

Het is, zo gaat hij verder, ‘neerslag zonder betekenis / op onvolkomen weg- / gesmolten sneeuwdek, / in de greep van vorst.’ Hierin is een woordspeling met de meteorologische uitdrukking (geen) neerslag van betekenis opgenomen, maar verder zie ik er nog steeds niet veel samenhang in. De tranen vallen in de vorm van regendruppels of sneeuwvlokken op een nog half bevroren ondergrond en vriezen daar vast? Zo eindigt Geerds zijn curieuze gedicht: ‘Gekluisterd als een pelgrim / aan het nooit gekozen, / uitverkoren pad naar / het Grote Woordenboek.’ Nog steeds raadselachtig allemaal. ‘Gekluisterd als een pelgrim’? Een pelgrim is nu bij uitstek iemand die niet gekluisterd is, maar juist op weg. Wat moet die vastgevroren sneeuw daar op dat uitverkoren pad?

Foto: Hans Loidl, DAV-Garching

Kegels

Ik zou allang schouderophalend de bladzijde omgeslagen hebben als aan het slot van het gedicht niet een regelrechte verwijzing naar het Grote Woordenboek had gestaan. Misschien zou daar een aanwijzing voor een beter begrip te vinden zijn. Inderdaad blijkt Van Dale het woord te kennen. Boetelingen-sneeuw, ontlenende vertaling van het Spaanse nieve de los penitentes, is een ‘sneeuwdek waarop door ongelijkmatige afsmelting kegels zijn ontstaan, die aan op weg zijnde boetelingen doen denken’. Ik zag het eerlijk gezegd nog steeds niet goed voor me. Een sneeuwdek met kegels? En wat zijn boetelingen eigenlijk? En hoe zien ze eruit als ze op weg zijn?

Een boeteling is volgens Van Dale iemand die boete doet, een synoniem voor penitent, en een penitent is dan weer een boeteling of biechteling. Dat verheldert nog niet veel. Want wat is dan boete doen? Van Dale: ‘door middel van boetewerken bedreven kwaad weer goed maken’. Het staat er alsof het voor zich spreekt, maar ook hier voelt een oningewijde zich van het kastje naar de muur gestuurd. De encyclopedie meldt dat boetelingen kenbaar waren ‘aan de eenvoudige of verwaarloosde kleding en het kortgeknipte haar’, maar ook met die wetenschap zag ik het bedoelde sneeuwdek met zijn kegelvormen nog niet voor me.

Leger

Het was dus zaak om op zoek te gaan naar een afbeelding. Internet leverde snel enkele foto's, van een heel bijzonder natuurverschijnsel dat zich hoog in de bergen in sneeuwgebieden kan voordoen. Door onregelmatig vriezen en smelten kunnen daar mensvormen ontstaan tot wel twee meter hoog, en bij tientallen tegelijk, zodat het lijkt alsof je een heel leger monniken op de rug ziet, met de capuchon over het hoofd getrokken. Of een heel garnizoen spoken of spookachtigen, met lakens over hun hoofd, ook van achteren bekeken. Een optocht van de Ku-Klux-Klan. Een opslagplaats van menhirs of obelisken in de winter. De ingeklapte en van een witte beschermhoes voorziene parasols van het terras van een berghut.

Ooit moet een Spanjaard bij de aanblik van deze witte coniferen dus aan ‘penitentes’ hebben gedacht. Ik neem nu maar aan dat daarmee de gelovigen zijn bedoeld die ergens boete voor willen of moeten doen en die, zoals op het plaatje van een zogenoemde boetprocessie, met gebogen hoofd, capuchon over het hoofd, in een eenvoudige haren pij, in een grote stoet, schuifelend op weg zijn naar een of ander boete-oord. Spaans: nieve de los penitentes of nieves penitentes. Frans: pénitent de neige. Engels: snow-penitents. Duits: Büßerschnee. Maar ook wel: Haifischzähne, ‘haaientanden’. Met de driehoekige haaientandenvorm zijn we weer terug bij de kegels waar Van Dale van sprak.

Is met deze achtergrond het boetelingensneeuwgedicht van Koos Geerds nu begrijpelijker geworden? Voor een deel wel, geloof ik. Het gedicht gaat niet over het vreemde verschijnsel, maar over het merkwaardige wóórd boetelingensneeuw. Vandaar de aanhalingstekens in de titel. Vandaar woorden als penitentie en sneeuwdek: Geerds volgt min of meer het lemma in Van Dale. Maar aan het slot geeft hij er een verrassende wending aan, typisch voor een dichter met een christelijke achtergrond. Zoals maar weinig mensen zijn uitverkoren voor het koninkrijk Gods, zo zijn er ook maar weinig woorden uitverkoren om het Grote Woordenboek te halen. Uit de hemel neerdalen, neerslag van betekenis, op een wit vlak bevriezen en gestalte aannemen: het is allemaal bekend uit de traditionele opvattingen over de zuivere poëzie, maar tegelijk ook uit de christelijke voorstelling van de mens op zijn levensweg, een eeuwige zondaar op zoek naar zuivering van ziel en zinnen. Aan het eind wordt het soms beloond: dan krijgt een vreemd woord als boetelingensneeuw een plaatsje in de Woordenhemel van de grote Van Dale.

In het Woordenboek van de poëzie hoeven wij daarom alleen maar te noteren: ‘boetelingensneeuw, zie omhoog’.