Onze Taal. Jaargang 72

[Vervolg Taal verklaart niets]

boliseerde. Jij begint met een Natureingang door te melden dat je níét met een Natureingang begint.

‘Dat is behalve paradoxaal ook een ironische knipoog naar het behoorlijk clichématige van zo'n Natureingang, die vooral voorkwam in de Romantiek, de tijd van Kaspar Hauser. Het slaat hier natuurlijk ook in de eerste plaats op Kaspar Hauser, die op een volkomen onnatuurlijke manier ingang tot de wereld vond.’

Opvallend is ook dat ‘zeikgedicht’, in de volgende regel.

‘De woorden die eraan voorafgaan, “beek van zilver”, “gouden zonlicht”, zijn behoorlijk verwisselbaar. Dat “zeikgedicht” is een manier om mijn kont tegen de krib te gooien: ik wil ermee aangeven dat ik weinig op heb met dat weeïge gedoe van die natuurlyriek.’

[p. 334]

Kaspar Hauser: kind van zeventien, opgegroeid zonder taal. Overgeschilderde kopergravure, in Markgrafenmuseum Ansbach.
Foto: W. Krafft, Stuttgart

Waarom laat je Kaspar Hauser ‘heilig’ met een schilderij praten?

‘Dat heeft te maken met die onbedorvenheid waarover ik het al had. Hauser was een kind van zeventien, en de manier waarop hij praatte is als van de eerste dag. Hij was gefascineerd door het horen van klanken, en daar probeerde hij met zijn handen naar te grijpen. Hetzelfde had hij met vlammen. Heel veel dingen waren voor hem bezield, zelfs het weer. Hij zei eens dat de winter het wel koud zou moeten hebben. En als hij standbeelden zag, dan vroeg hij zich af waarom die beelden zich niet wasten, want ze zagen er zo smerig uit. Wat hij heel vreemd vond, was dat er afgesneden bloemen in vazen stonden. Het is een keer gebeurd dat hij met die bloemen naar buiten liep en ze weer in de grond plantte. Of hij werkelijk ooit met een schilderij heeft staan praten, weet ik niet. Wel is bekend dat hij met zijn brood sprak, maar ik vond een schilderij hier beter - vanwege de klank, maar ook omdat een schilderij, en zeker een portret, een vorm van gestold leven is, net als een boeket bloemen.’

Worsteling

Dichten is, zei je, een kwestie van lang zoeken naar het juiste woord. Welk woord heeft je de meeste moeite gekost?

‘Het woord “onbemande”, in de tweede regel van de vierde strofe, liet wel even op zich wachten.’ Wigman staat op, loopt naar z'n computer en toont een flink tekstbestand, dat de stille getuige is van het ontstaan van het gedicht. Aan dat ‘onbemande’ is zichtbaar een flinke worsteling voorafgegaan.

‘Ik had al betrekkelijk snel iets als “Zijn mond / die hulpeloos herhaalt wat hem was ingesproken”. Er moest alleen nog wat over die mond gezegd worden. Ik zocht het eerst in zelfstandige naamwoorden, bijvoorbeeld “De goedheid van zijn mond”, of “De schemer van zijn mond”, of “De onmacht van zijn mond”, maar dan ontstond er een verwijzingsprobleem. Het was dan niet duidelijk waar dat “die” in de volgende regel op slaat. Het moest dus iets met een bijvoeglijk naamwoord worden. Ik overwoog onder meer “Zijn onbeschreven mond”, “Zijn onbesmette mond” en “Zijn onbevolkte mond”, totdat de oplossing kwam: “Zijn onbemande mond”. Dat heeft de juiste klank, het juiste ritme en precies de juiste betekenis.’

‘“Duits”, in de zesde strofe, had ook een adjectief nodig. Van meet af aan dacht ik aan het Duitse steinhart, dat exact het soort ongevoeligheid aangeeft dat bijvoorbeeld ook zit in “wij leefden hem”, in de volgende strofe. Eerst dacht ik nog dat steenhard een fraaie maar niet bestaande vernederlandsing was, tot ik in Van Dale zag dat het gewoon een Nederlands woord is, dat ook helemaal niet uit het Duits komt.’

Ook dit gedicht zit ritmisch heel goed in elkaar: onbeklemtoonde en beklemtoonde lettergrepen wisselen elkaar heel regelmatig af zonder dat het verveelt - integendeel.

‘Ik hecht veel waarde aan een strak metrum. Ik ben drummer, en trommel graag met mijn vingers, dat heeft er misschien mee te maken. Maar ik zorg er altijd wél voor dat er een paar schoonheidsfoutjes in zitten, zodat het niet helemaal klopt, want ik vind het erg belangrijk dat het geen dreun wordt. Vandaar dat bijvoorbeeld de regel “Afkomst verduisterd. Mensen die hem willen doden” een beetje afwijkt van de rest.’

‘Een goed ritme heeft grote voordelen. Op een of andere manier maakt het taal veel dwingender. Flaubert schreef eens aan een vriend: “Is het jou ook niet opgevallen dat waarachtige zinnen ook altijd ritmisch kloppen?” Hoe dat precies komt, weet ik niet, maar het is wel waar. Die meesterlijke brieven van Gerard Reve in Nader tot U en Op weg naar het einde zijn ritmisch ook onovertroffen: er staan ellenlange zinnen in, maar ze “lopen” prachtig en komen allemaal op hun pootjes terecht.’

Verdoezeling

‘Regels die ritmisch goed zijn, onthoud je vaak beter. Ik heb ontdekt dat veel gevleugelde Nederlandse dichtregels bestaan uit vijfvoetige jamben - neem bijvoorbeeld het bekende “Een nieuwe lente en een nieuw geluid”. Een min of meer vast ritmisch patroon dwingt je ook tot het soort compactheid waar het in poëzie om gaat: het “verdicht” je taal, in beide betekenissen van het woord. En met een vloeiend metrum loods je de lezer als het ware door het gedicht heen - al bestaat dan altijd het gevaar dat je er belangrijke woorden mee verdoezelt.’

Maar je kunt er ook bewust dingen mee verdoezelen die wat minder nadruk nodig hebben.

‘Ja, misschien kan ritme ook al te opzichtige rijmen naar de achtergrond schuiven, flc wil geen keurig rijmende gedichten schrijven. De gulden middenweg waarop ik ben uitgekomen is halfrijm, watje ook assonantie zou kunnen noemen: de woorden lijken wel te rijmen, maar ze doen het niet echt. Het moet net niet rijmen, maar wel die suggestie wekken. Bijvoorbeeld in het gedicht over Hauser dat “praten” in regel zes en dat “aarde” even verderop; je hoort wel die a- klank, maar het ligt er niet te dik bovenop. Ook alliteraties moeten niet te nadrukkelijk aanwezig zijn. De h's in “witheet met zijn hand” heb ik bewust een beetje verstopt, net als de m's in “zijn onbemande mond”.’

‘Al die dingen: alliteratie, assonantie, metrum en dergelijke, zijn uiteindelijk bedoeld om de tekst een hechtere eenheid te geven, waardoor die logischer overkomt. En waardoor die, om met Flaubert te spreken, waarachtiger wordt. Het gaat erom dat alles zo vanzelfsprekend mogelijk lijkt.’

Die afgewogen aandacht voor de vorm contrasteert in de slotstrofe wel met de woede die daaruit spreekt; wie erg kwaad is, vergeet juist meestal z'n woorden zorgvuldig te kiezen en te articuleren. ‘Die woede is om zo te zeggen vooral inhoudehjk, ja - al draagt dat contrast er misschien juist toe bij dat dat bitse sterker naar voren komt. Ik hoop het, want ik wil graag dat mijn gedichten iets hards hebben, iets weerbarstigs. Ik heb een hekel aan het beeld dat poëzie maar wat zoetgevooisde rijmelarij is, vandaar ook dat “zeikgedicht”, aan het begin. Eigenlijk ben ik nog steeds een jongen van achttien; ik verzet me tegen gemeenplaatsen, wil niets klakkeloos aannemen. Het is voor mij ook een manier om me teweer te stellen tegen al te grote melancholie. Kaspar Hauser roept ook zo'n reactie op: woede over de mensen die hem zo'n hondenleven hebben bezorgd, maar ook over de taal, die uiteindelijk met lege handen staat.’