Onze Taal. Jaargang 72

Woordenboek van de poëzie
Inktvisbot
Guus Middag

Was Eugenio Montale een Nederlandse dichter geweest, dan zou zijn eerste bundel Inktvisbotten hebben geheten. Aldus vertaalt Eva Gerlach in een essay de titel van Montales debuutbundel Ossi di seppia (1925). Ossi zijn botten en seppia is het Italiaanse woord voor inktvis, dus ossi di seppia moeten inktvisbotten zijn. Het is een raar woord, maar die vind je wel vaker in poëzie. Het bestaat uit twee delen die nog niet heel vanzelfsprekend bij elkaar horen: inktvis en botten. Hebben vissen biologisch gezien eigenlijk wel botten? Spreek je bij een vis niet eerder van ‘graat’, of van ‘kraakbeen’? En was een inktvis wel een vis, of een weekdier? Inktvisbot, octopuskraakbeen, sepiagraat: misschien was het een beeld voor iets anders? Zou het schrijven, het schrijven met inkt (sepia, kleurstof gewonnen uit het zwarte vocht uit het inktzakje van de inktvis) er nog iets mee te maken hebben? En zou het gedicht dan bijvoorbeeld het bot van de dichter-inktvis zijn? Een bundel gedichten: een zak octopusknoken?

In Engelse uitgaven van het werk van Montale werd de titel vertaald met Bones of Cuttlefish. In artikelen en naslagwerken trof ik ook kortweg Cuttlefish Bones aan of, nog korter, Cuttle-bones. Cuttlefish, of cuttle, is het Engelse woord voor de inktvis, dus dat kwam op hetzelfde neer. In het Nederlands kwam ik, naast de Inktvisbotten van Gerlach, ook nog Inktvisbeenderen, Beenderen van de inktvis en Inktvisschelpen als titel voor Montales debuutbundel tegen.

Rotsdorpje

Dat die bundel iets met zee, water, kust en vissen te maken had, is wel duidelijk. Veel van de gedichten zijn ontstaan, en vaak ook geschreven, in Monterosso, een klein rotsdorpje aan de Italiaanse westkust, even ten noorden van La Spezia. De familie Montale had daar een zomerhuis laten bouwen; Montale bracht er vanaf zijn jeugd ieder jaar lange hete zomers door. Het landschap van zee, branding, steile rotsen, smalle inhammen met kleine strandjes en enkele vissersboten is het decor voor deze gedichten, maar wat doen de inktvisbotten hier nu precies? Er is geen gedicht van die naam. Wel een afdeling, met 22 gedichten, maar daarin komen geen inktvissen of botten of inktvisbotten voor.

Alleen achter in de bundel, in het lange gedicht ‘Riviere’ (het

[p. 315]

meervoud van riviera, ‘kust’) duikt er terloops even een op: ‘Oh allora sballottati / come l'osso di seppia dalle ondate / svanire a poco a poco’. Er is bij mijn weten maar één Nederlandse vertaling van, uit 1960, van Catharina Ypes: ‘O dan, heen en weer geworpen / als een inktvisbeen door de golven, / langzamerhand te vergaan’. Zou met inktvisbeen hier nog wel een bot bedoeld zijn, of misschien een van de acht of tien benen (poten, armen) van de acht- of tienarmige inktvis? Zou met osso di seppia dan misschien een tentakel bedoeld zijn en zou Montale, als hij een Nederlandse dichter was geweest, dan misschien met de bundel Vangarmen zijn gedebuteerd?

Schilden

Arm, poot, schelp, bot, been, knook, graat: welk lichaamsdeel van de inktvis werd daar op de golven vlak voor de kust heen en weer geslingerd? Het antwoord bleek te vinden in de bundel Natuur zal kunst nooit blijvend evenaren (1989), een bloemlezing uit de West-Europese poëzie in honderd gedichten, vertaald en van commentaar voorzien door Peter Verstegen. In zijn toelichting bij vier gedichten van Montale noemt Verstegen ook de titel van diens debuut, Ossi di seppia. Hij verwerpt de ergens in een naslagwerk aangetroffen vertaling Beenderen van de inktvis, omdat het niet om beenderen gaat. Verstegen: ‘een technisch juiste vertaling zou zijn Schilden van de zeekat’. Zeekat is een andere naam voor de tienarmige inktvis. Blijkbaar gaat het bij de ‘ossi’ niet om de botten of beenderen van het beestje, maar om zijn schilden.

Het staat er allemaal alsof het voor zich spreekt, maar mij is nooit verteld dat een inktvis een schild heeft, en zo ja: waar dat schild zich dan inwendig of uitwendig zou bevinden. Verstegen voegde verder nog deze uitleg toe: ‘het gaat om het piepschuimachtige skeletdeel dat aanspoelt uit zee en in dierenwinkels wordt verkocht voor kanaries’. Het zal niet zijn bedoeling zijn geweest, maar daarmee kwam opeens een hele jeugd mijn hoofd binnengezwommen. Voor mijn geestesoog verrezen tegelijk tientallen uit mijn herinnering verdwenen huiskamers met evenzovele vriendjes erin, en vaders van vriendjes, fluitend gebogen over evenzovele vogelkooitjes waarin parkietjes en kanaries rondhipten op aluminium stokjes en trapjes en trapezetjes, omringd door kleine trogjes zangzaad en drinkbakjes. Daarin ook steevast, opgehangen aan een van de kooiwanden, een wit surfboardvormig plakje gipsachtig spul, waarvan ik tot voor kort altijd heb gedacht dat het een ovaal uitgesneden, platgeslagen, uitgedroogd en inmiddels keihard geworden plakje wittebrood was, waar de kleine bontgekleurde fluitertjes af en toe maar eens wat in pikten, om de verveling te verdrijven of om hun zangsnaveltjes te scherpen. Dat de vogels hier in stukken van een inktvis zaten te pikken - ik heb het nooit geweten. De lange omweg via de Italiaanse westkust, Montale, lange hete zomers in Monterosso, een tachtig jaar oud gedicht, rare vertalingen en de toelichting in een bloemlezing waren nodig om er nu alsnog achter te komen wat er vroeger bij buurman Koenderink in de vogelkooi hing.

Heen en weer gespoeld

De surfboardplankjes zijn, zo heb ik inmiddels ook uit andere naslagwerken begrepen, inderdaad stukjes van de rugplaat, of het rugschild, van de gewone inktvis. Net als schelpen drijven de plaatjes met het zeewater mee naar de kust, breken daar in de branding of op de rotsen of worden lang heen en weer gespoeld. Het spul heet ook wel ‘sepiabeen’ of kortweg ‘sepia’, en Van Dale meldt dat het, behalve ‘door vogelhouders als piksteen voor kanaries e.d.’ ook gebruikt wordt ‘als poeder door goudsmeden i.p.v. vormzand’ en ‘door ivoorwerkers als polijstmiddel’. Hoe nu de titel van Montales eerste bundel te vertalen? Inktvisschilden? Rugkalkplaatjes van de octopus? Kanariepikstenen? Sepiabeen? Of misschien het meervoud: Sepiabenen?

Verstegen wees er in zijn toelichtingen ook op dat een letterlijke vertaling hier nog niet zo voor de hand lag. Het ging Montale bij de keuze van zijn titel niet zozeer om de schildjes van de inktvis, maar meer in het algemeen om al het kleine en nutteloze en afgedankte dat op de stranden van de Italiaanse kust aanspoelt: wier, wrakhout, kiezel, zeesterren, schelpen en schilden, nu eens blekend in de brandende zon, dan weer meegenomen door een golf en even verderop in een weer nieuwe constellatie neergeworpen. Dat gegeven sprak Montale aan. Hoe onooglijk ook, het vormde toch zoiets als een beeld voor het leven, en ook wel als een ideaal, in zijn afwisseling van afwachten en bewegen, stilliggen en dan weer overgegeven worden aan de maalstroom.

Twee zeekatten
Foto: David Nicholson / Marine Biological Association of the UK

Montale heeft, in overeenstemming met deze gedachte, nog een tijdlang overwogen zijn bundel Rottami te noemen: ‘afval, wrakhout’. ‘De Ossi di seppia vormen een soort “zeedrift”’, zegt Verstegen. Mooie titel. Voor zeedrift geeft Van Dale: ‘strandvond’. Ook een mooie titel. Een andere vertaling zou kunnen zijn ‘aanspoelsel’, of het meervoud ‘aanspoelsels’. Of ‘strandkriel’, met kriel in de betekenis van verzamelnaam voor wat klein is, en als bijbetekenis ‘uitschot’, ‘afval’. Zo komen we, op zoek naar een geschikte vertaling, al haast vanzelf in de buurt van ‘schuim’: dat is bij branding en strand altijd aanwezig, en het heeft daarnaast ook nog de betekenis van ‘uitschot’.

Verstegen stelt ‘zeeschuim’ voor als vertaling van Ossi di seppia. Onder die naam schijnt de vogelpiksteen ook in dierenwinkels verkocht te worden. Van Dale geeft als tweede betekenis van zeeschuim: ‘benaming voor de schelp of verkalkte rugplaat van inktvissen’, met als voorbeeldzin ‘zeeschuim wordt wel in vogelkooien gehangen zodat de dieren ertegen kunnen pikken’.

Noteren wij daarom in het Woordenboek van de poëzie: ‘inktvisbot (ook: inktvisbeen), (verwerpelijk latinisme) zeeschuim. Voorbeeldzin: “Was Eugenio Montale een Nederlandse dichter geweest dan zou zijn eerste bundel Zeeschuim hebben geheten.”’