Onze Taal. Jaargang 72

[p. 204]

Woordenboek van de poëzie
Weggeling

Guus Middag

In een van haar zes dagboekbladen uit de bundel Vijf vuurstenen (1974) vertelt Ida Gerhardt (1905-1997) hoe zij eens in het voorjaar 's ochtends vroeg op weg ging en onderweg in gesprek raakte met een vogel. Het was een winterkoninkje ergens in een heg, dat net als de dichteres wel zin had in een matineuze babbel. ‘Goede morgen, winterkoning: / 'k Ziè u, kleintje in de heg!’, zo begroet de dichteres de vogel. Die antwoordt: ‘'k Ziè u, reiziger op weg!’ Het kleine beestje heeft er wel plezier in de vroege wandelaar na te praten en in de herhaling een lichte variatie aan te brengen, door middel van een rijm. Na de begroeting informeert de dichteres maar eens naar het kroost: ‘Telt gij ze wel, winterkoning, / het stel jongen in het nest?’ De vogel antwoordt opnieuw met een rijmwoord: ‘Negen in het nest is best!’

Ida Gerhardt (1905-1997)
Foto: Jan Holvast

Winterkoning
Foto: Kina

De twee dichters krijgen zo wel schik in het gesprek en beginnen elkaar nu licht spottend uit te dagen. ‘Staartje als een boterspaantje!’, voegt Gerhardt de ander toe. Volgens het vogelhandboek is een winterkoning een ‘klein, rond vogeltje met een opgewipt staartje’. Gerhardt moet bij het zien ervan denken aan een kleine boterspaan, en dat is volgens weer een ander handboek (Van Dale) een ‘platte spanen lepel om boter uit te spitten’. De vogel vat die vergelijking op als een lichte belediging en steekt onmiddellijk terug: ‘Waaikuif als een legervaantje!’ Die kan Gerhardt dan weer in haar zak steken: zij is inderdaad altijd gezegend geweest met een dik en stevig borstelkapsel, voorzien van een krachtige kuif als een stijve, niet door de wind te beroeren vaan. Daarop bindt Gerhardt weer wat in: ‘Had ik het niet mogen vragen?’ En de vogel, vriendelijker gestemd, antwoordt, opnieuw met een kleine rijmvariatie: ‘Had ik u niet mogen plagen?’

Poetry slam

Gerhardt besluit het gesprek over de negen kinderen in het nest voort te zetten. ‘Negen jongen, negen honger’, veronderstelt zij. Maar daar denkt de vogel anders over: ‘Zonder kinderen honderd hinderen.’ De dialoog krijgt nu ook trekken van een dichtwedstrijd, waarin de vogel de leiding lijkt te nemen: ‘Zonder kinderen honderd hinderen’ (twee volrijmen) is rijmtechnisch wel iets knapper dan ‘Negen jongen, negen honger’ (een rijk rijm en een halfrijm). Misschien heeft het vogeltje met zijn sterke antwoord een psychologisch voordeel geboekt. Of heeft hij de dichteres, zelf kinderloos, op een gevoelige plek getroffen? ‘Au, uw spreuk is bar en boos...’, kan zij alleen nog uitbrengen, weinig dichterlijk. Ook nu antwoordt de vogel weer meteen, en opgewekt, en met een uitroepteken: ‘Win een roos!’ Ik zie nog niet goed waarom dit nu zo'n briljant antwoord is: leuke toespeling op ‘Ben je boos, pluk een roos’, leuke toespeling op iets of iemand midden in de roos raken? De dichteres ziet het wel, en besluit op dat moment te capituleren: ‘Koninkje, gìj hebt gewonnen!’

Pas op dat moment durft het brutale vogeltje zijn spotzieke air te laten varen en de waarheid te spreken. Hij mag deze ‘poetry slam’ dan wel gewonnen hebben, hij weet ook wel dat winst zelden beklijft. Van de negen jongen in het nest zijn er al zeven een prooi voor de poes geworden: ‘Zo gewonnen zo geronnen: / negen - zeven voor de kat.’ De dichteres betuigt dan haar deelneming: ‘Trànen - als 'k ze had gehad.’ Het is wel aardig dat aan het eind de rollen zijn omgedraaid. De winterkoning heeft nu de leiding en het is Gerhardt die nu een rijmwoord moet verzinnen. Zij begon, in de eerste regel, het gesprek. Zij dwong de vogel om ‘weg’ te laten rijmen op ‘heg’. Nu is het de vogel die als eerste afscheid neemt en haar dwingt om ‘heg’ op ‘weg’ te laten rijmen. ‘God zij mèt u, weggeling!’, zingt het winterkoninkje. En de dichteres, verslagen, kan er in de slotregel dan alleen nog maar een flauwe echo op laten volgen: ‘God zij mèt u, heggeling!’

Leraar

Zo is dit gedicht niet alleen in onderdelen gebouwd op het principe van klank en echo, eerste en tweede stem, woord en rijmwoord, maar ook in het groot: het slot is een echo van het begin. Aardig is ook dat het niet de dichteres is, maar juist het napratende vogeltje dat in de slotregels met een nieuw woord voor de dag mag komen: weggeling. Het woord is in geen enkel woordenboek te vinden. Dat geldt ook voor het instant-neologisme dat Gerhardt er, door de nood gedwongen, dan maar op laat volgen: heggeling. Toch zullen vermoedelijk weinig lezers moeite hebben met deze nieuwvormingen. Ze zien er vertrouwd uit, lijken te gehoorzamen aan de regels voor de woordvorming in het Nederlands, en over de betekenis is waarschijnlijk niet veel discussie mogelijk. Een weggeling zal wel zoiets zijn als een weggebruiker, iemand die zich al dan niet beroepshalve min of meer regelmatig langs de weg begeeft, een reiziger. (Misschien klinkt er nog iets denigrerends in door, vanwege de overeenkomst met andere woorden op -eling met minder gunstige betekenissen: ellendeling, mislukkeling, stommeling, beginneling?) En met een heggeling zal een hegbewonend fluitvogeltje bedoeld zijn, een hegkruiper, een haagzanger.

Over de herkomst van deze twee nieuwe woorden zou men zich verder niet het hoofd hoeven te breken. Ze lagen als het ware al klaar om gebruikt te worden, zeker voor Ida Gerhardt, die in haar idioom altijd al een lichte voorkeur lijkt te hebben gehad voor dit type

[p. 205]

woorden (zwerveling, hemeling, banling, nieteling). Zou deze voorkeur misschien karakteristiek zijn voor dichters met een opleiding in de klassieke talen? Gerhardt, classica, hechtte eraan om in een aantekening bij dit gedicht te vermelden dat weggeling niet een vondst van haarzelf was, maar van haar leraar klassieke talen, de dichter J.H. Leopold: ‘weggeling: letterlijke vertaling (gemunt door Leopold) van het Griekse woord όδίτης = die langs de weg gaat.’ De formulering van Gerhardt is wat slordig. Letterlijke vertalingen bestaan eigenlijk niet. Als je in dit geval al een letterlijke vertaling zou willen geven, dan zou dat wegganger of langsdewegganger moeten zijn, waarin de woorden όδός (‘weg’) en ίέναι (‘gaan’) uit het Griekse origineel gehonoreerd worden. Gerhardt zal wel bedoeld hebben dat Leopold bij zijn vertaling niet wenste te kiezen voor reiziger, zoals de woordenboeken doen, maar voor een woord waarin het oorspronkelijke element weg bewaard was gebleven: weggeling.

Magische verbinding

Er valt nog wel iets meer te zeggen over de keuze van Gerhardt voor juist dit woord. Ida Gerhardt deelde met Leopold een dichterlijk geloof in de oorsprongen van de taal, ‘om daar in al zijn veronderstelde kracht op te zoeken wat in de vermoeid geworden taal verloren was geraakt’. Zo omschreef Dick van Halsema het, in een lezing over beide dichters, opgenomen in het tijdschrift Nederlandse letterkunde van augustus 2002. ‘Ze delen het gevoel voor de magische verbinding die de juiste woorden met elkaar kunnen aangaan, en ze delen de overtuiging dat de mens, als die verbinding tot stand wordt gebracht, voor even deel heeft aan een getransformeerde wereld van zuiverder makelij.’ Ida Gerhardt zal weggeling zeker als een zuiverder woord hebben opgevat dan bijvoorbeeld reiziger. En ze zal met het gebruik ervan even een stille groet hebben willen brengen aan haar leermeester in de klassieke talen en de poëzie, in wiens voetsporen ze nu even mag treden door op zijn vondst weggeling de echo heggeling te laten volgen. Even zou je nog kunnen denken dat in deze tweespraak tussen winterkoning en wandelaar nog een herinnering zit opgenomen aan vroegere wandelingen en gesprekken met de bewonderde dichter en leraar, maar daar is eerlijk gezegd geen hard bewijs voor te vinden.

Noteren wij daarom in het Woordenboek van de poëzie: ‘weggeling, reiziger, inzonderheid indien voorzien van legervaangelijkende waaikuif.’ En: ‘heggeling, hegvogel (herkenbaar aan boterspaanvormig opstaand staartje).’