Onze Taal. Jaargang 72

[p. 166]

Önne man en ön vaoder

P. Bijl-Zeist

Geslachtsafhankelijke vormen van het lidwoord een in de jaren dertig van de vorige eeuw.
Uit: Onze taaltuin, december

Steeds minder Nederlanders voelen aan wat het geslacht is van de-woorden: moet je nu zeggen ‘de cactus en zijn stekels’ of ‘de cactus en haar stekels’? Zelf heb ik er niet zo veel moeite mee. Dat komt doordat ik mijn jeugd heb doorgebracht in Herwijnen, een dorpje in het zuiden van Gelderland, waar ik uitsluitend dialect sprak. En in dit dialect is het heel gemakkelijk om na te gaan of een woord mannelijk of vrouwelijk is. Je hoeft namelijk alleen maar naar de vorm van het lidwoord een te kijken. Een vrouw is in het Herwijnens bijvoorbeeld ön vrouw en een man is önne man. Doordat ik in het Herwijnens ‘önne cactus’ zeg, weet ik dat ik het in het Standaardnederlands moet hebben over ‘de cactus en zijn stekels’. Overigens geldt hetzelfde voor bezittelijke voornaamwoorden. Het is mön vrouw en (j)ouw vrouw, maar mönne man/cactus en jouwe man/cactus.

Maar helemaal feilloos is het systeem niet. Er is namelijk één categorie die zich aan deze regelmaat onttrekt: de mannelijke verwantschapsnamen. Je zou verwachten dat een vader in het Herwijnens önne vaoder zou zijn, maar vreemd genoeg is dat ön vaoder. En zo is het ook met ön bruur (‘een broer’), ön nèèf (‘een neef’) en ön oeëm (‘een oom’). Overigens hebben wij het wel weer over ‘önne zoon’. Ik heb me altijd afgevraagd waarom het mannelijk kenmerk bij de mannelijke verwantschapsnamen ontbreekt.

Naschrift Marc van Oostendorp - onderzoeker Meertens Instituut, Amsterdam

Voor literatuur over dit onderwerp moeten we tamelijk ver teruggaan, namelijk naar 1937. Toen verscheen in Onze taaltuin het artikel ‘De vormen en de verbuiging der pronomina in de Nederlandsche dialecten’ van P. Peters. Uit dit stuk blijkt dat in ieder geval in de jaren dertig inderdaad dit soort uitzonderingen gevonden werden in vrijwel heel Noord-Brabant en - vooral ook - zuidelijker. Over West-Noord-Brabant zegt Peters bijvoorbeeld:

Toch is ook hier weer een aparte verbuiging voor verwantschapsnamen: terwijl namelijk het geheele gebied (...) verbuigt: m'ne stoel, m'n taofel, me stoeleke, en er dus voor het genus weer onderscheid wordt gemaakt tusschen mannelijk, vrouwelijk en onzijdig, treffen wij hier overal mijn aan voor die verwantschapsnamen.

Ook in Oost-Noord-Brabant vond Peters dit. Mensen zeiden bijvoorbeeld ‘ons vader’: ‘Onze vadder geldt in Helmond voor boersch.’ De enige verklaring die Peters geeft, is:

Als men deze woorden goed beschouwt, blijken ze allemaal tot een heel intieme sfeer te behooren, en het is dus best te begrijpen, dat deze niet onder de uniformering vielen.

Wat was dat voor uniformering? Volgens Peters (die zich beroept op de Mittelniederländische Grammatik van Franck) werden de bezittelijke voornaamwoorden in het Oudnederlands helemaal niet verbogen; pas in de loop van de tijd pasten ze zich in die verbuiging aan de bijvoeglijke naamwoorden aan. De uitgangen van het bezittelijk en bijvoeglijk naamwoord werden dus ‘geüniformeerd’. Alleen sommige woorden uit de heel intieme sfeer werden op deze manier kennelijk niet aangetast. Waarom precies deze woorden zijn overgeslagen, is echter onduidelijk.