Onze Taal. Jaargang 72

Pietlut
Toch een bijbelse oorsprong?

Robert S.P. Beekes - Universiteit Leiden

Volgens de negentiende-eeuwse spreekwoordenboekmaker P.J. Harrebomée komt het woord Pietlut uit de bijbel. De hedendaagse naslagwerken laten geen spaan heel van deze theorie. Is dat terecht?

In zijn rubriek ‘Woordhoek’ in NRC Handelsblad besprak Ewoud Sanders op 2 maart 2001 de etymologie van het woord pietlut. De meeste hedendaagse etymologische woordenboeken gaan ervan uit dat het een samenstelling is van de eigennaam Piet en een tweede lid lut, dat ‘klein’ betekent (van luttel) of ‘sul’ (dat laatste is alleen te vinden in Van Dales etymologisch woordenboek).

Een oudere theorie, van spreekwoordenboekmaker P.J. Harrebomée, uit 1870, ziet de oorsprong van het woord in de bijbeltekst Ezechiël 30:5: ‘Ethiopië, Put, Lud, heel de gemengde bevolking, Kub en de zonen van het met hen verbonden land zuilen met hen door het zwaard vallen.’

Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) verdedigt die etymologie nog als volgt: ‘De voorlezing van dit bijbelvers heeft iets druks en gepreciseerds, en toch is de inhoud voor den hoorder niet veel zaaks, zoodat dit aanleiding kan gegeven hebben tot de vorming van het woord putluttig en de uitdrukking putlut hebben.’ Sanders sluit zich aan bij de moderne naslagwerken, maar laat voorzichtigheidshalve de mogelijkheid open dat de oudere theorie de juiste is.

Oproep: Pieten en Pietjes

Alhoewel pietlut dus hoogstwaarschijnlijk niet is afgeleid van een zekere Piet met toevoeging lut, bestaan er wel heel veel Pieten met een eigenaardige achternaam.

Van professor Weijnen is de observatie dat de meeste van deze namen een verkleinwoord toestaan. Zo heb je Pietje Bedroefd, Pietje de Dood, Pietje Dul, Pietje Ongeduld, Pietje Pek, Pietje de voorste, Pietje-rut, Pietje-rul en Pietje-kadul. Een Pietje Lut is echter nog nooit aangetroffen. Dat zet het woord in een uitzonderingspositie (samen met een naam als Piet Snot). De naamafleiding wordt hiermee extra onwaarschijnlijk.

Kent u meer van die Pieten? En kunnen dat ook Pietjes zijn? Stuur ze me toe via de redactie van Onze Taal: [e-mail]; Raamweg 1a, 2596 HL Den Haag.

Rijmvorming

Waarom vinden de moderne etymologen de bijbelse oorsprong minder waarschijnlijk? Is het bestaan van het woord putluttig niet een sterke aanwijzing voor een afleiding van Put en Lud? Het etymologisch woordenboek van De Vries en De Tollenaere (1997) houdt het erop dat putluttig een van pietlut afgeleide ‘rijmvorm’ is: piet veranderde in put omdat het rijmt op lut. Ik denk dat de moderne etymologen hier de plank volledig misslaan. Harrebomée en het WNT hebben toch gelijk.

Die rijmvorming is een uiterst twijfelachtige verklaring. Waarom zou het Nederlands graag twee lettergrepen met een korte u-klank hebben? Je hebt wel vormen als gut gut en tut tut, maar dat zijn woordherhalingen, geen ‘rijmvor-

[p. 155]

mingen’ uit woorden met twee verschillende klinkers. Het lijkt er eerder op dat het Nederlands juist een voorkeur voor verschillende klinkers heeft. In een woord als pietepeuterig wordt eerder naar klinkervariatie gestreefd dan naar harmonie. Bij rijmvorming zou je peutepeuterig of pietepieterig verwachten.

Illustratie: Hein de Kort

Een tweede probleem bij die rijmvorming is het volgende: als het woord putlut (of putluttig) is ontstaan uit pietlut omdat het Nederlands een voorkeur voor rijm zou hebben, waarom is pietlut dan niet vervangen door putlut? Het tegendeel is gebeurd: tegenwoordig bestaat alleen pietlut nog. Putlut en putluttig worden nog maar zeer sporadisch aangetroffen. Dat maakt eerder het omgekeerde scenario waarschijnlijk: het oudere putlut is vervangen door pietlut.

Dat is ook veel beter verklaarbaar als volksetymologisch verschijnsel: een wat onbegrijpelijk woorddeel (put) wordt vervangen door iets wat betekenisvoller lijkt (Piet). Het idee dat putlut de oudste vorm is, wordt ondersteund door het feit dat het Fries uitsluitend de vorm putluttig heeft.

Kouwe drukte

Putlut lijkt dus ouder dan pietlut. Maar hoe komen we dan uit bij de bijbelse oorsprong? Daarvoor moeten we de betekenisontwikkeling nader bekijken. Het woord pietlut heeft twee betekenissen: ‘iemand die zich met kleine dingen bezighoudt’, en ‘kouwe drukte’, zoals in ‘Wat heeft hij een pietlut op zijn lijf’ en ‘Maak maar zo'n pietlut niet.’ Die laatste betekenis is interessant, om twee redenen: ten eerste is ze verouderd, en ten tweede ligt ze heel dicht bij het bijbelcitaat (‘Put, Lud, heel de gemengde bevolking’), dat iets aanduidt als ‘en heel dat zootje kleine onbetekenende landen’. Het zou kunnen dat het woord oorspronkelijk alleen die tweede betekenis heeft gehad, waar dan weer het woord putluttig van is afgeleid met de betekenis ‘zich bezighoudend met kleine onbelangrijke zaken’. Van daaruit kan de eerste betekenis van putlut weer zijn afgeleid als ‘iemand die zich bezighoudt met kleine onbelangrijke zaken’. Het feit dat in Vlaanderen alleen putluttig bestaat en putlut niet (meer?), is een argument voor dit scenario. (Ik dank deze observatie aan professor Tops.)

Is de bijbelse oorsprong zo gek nog niet, bij de modernere verklaring kunnen ook nog eens grote vraagtekens gezet worden. Zo betekent lut wel ‘sul’ (zoals Van Dale stelt), maar alleen in het woord lut(te), met de volledige betekenis ‘vrouw met weinig verstand, sul van een vrouw’. Waarom zou dit woord bij het mannelijke Piet gezet worden? En dan nog: wat heeft sul met pietlut te maken? Een pietlut is geen sul, maar iemand die heel precies is en daar moeilijk over doet.

De andere woordenboeken sluiten zich bij De Vries en De Tollenaere aan, en menen met hen dat het woorddeel lut ‘klein’ betekent. Maar eigenlijk bestaat er helemaal niet zoiets als lut. Het woord voor ‘klein’ is luttel, lutter, luttig of luttik met klinkervariaties, maar niet lut. Het enige lut met de betekenis ‘klein’ vinden we in het Saksisch. Verder bestaat er alleen een weinig voorkomend zelfstandig naamwoord lut dat ‘kleinigheid’ betekent. En als een van deze vormen al achter het woord Piet zou zijn geplakt, dan zou de betekenis iets als ‘Piet klein’ zijn - iets wat helemaal niet aansluit bij de hedendaagse betekenis. Een pietlut is zelf niet klein, maar maakt zich druk om kleine dingen.

Elementaire etymologie

Het hele verhaal lijkt me een staaltje van elementaire etymologie: je moet kijken naar de oudste vorm (putlut en niet pietlut), naar een geloofwaardige betekenisontwikkeling (van putlut ‘kleine onbelangrijke landen’ via putluttig ‘zich bezighoudend met kleine onbelangrijke zaken’ weer naar putlut ‘iemand die zich daarmee bezighoudt’), en een aannemelijke verklaring voor klankveranderingen zoeken (de volksetymologische verandering van put naar Piet in plaats van ‘rijmvorming’, en de behoefte aan klinkervariatie). Als je dat doet, hoef je echt geen pietlut te zijn om vast te stellen dat het woord vrijwel zeker uit het bijbelcitaat is afgeleid, zoals zo veel woorden in het Nederlands uit de bijbel komen. Toch is het woord uniek: een hele bijbelpassage wordt in één woord samengevat - typisch Hollands-protestants.