Onze Taal. Jaargang 72

[p. 136]

Woordenboek van de poëzie
Wegwezer

Guus Middag

Weinig poëzie zo vreemd als de poëzie van Hans Faverey (1933-1990). Grillig, grappig, gek: dat is vaak de eerste indruk. Bijna even vaak is de tweede indruk: niet goed te begrijpen. De meeste dichters willen wel iets: een gevoel uiten, een verhaal vertellen, een grap maken of een mening geven, maar Faverey niet. Als hij al iets mee te delen heeft, dan laat zich dat niet aflezen aan de woorden en zinnen in zijn gedichten. ‘Als ik (...) de zin “de hond steekt de straat over” niet kan gebruiken, dan mag er voor mijn part ook staan “op de bomen zit mos”’, zo zei hij eens in een interview. ‘Iemand die een verslag doet van wat hij heeft meegemaakt, laat zoiets uit zijn hoofd, maar ik wil niet zo'n verhaal vertellen.’ Bij zo'n soort dichter gaat het niet meer om inhoud, maar om structuur, niet meer om betekenissen, maar om bewegingen. Toch zal bijna iedere lezer blijven proberen de losse mededelingen op te nemen in een zinvol verband. Op dat mechanisme is veel van de frustratie van de Faverey-lezer terug te voeren - maar ook veel van zijn plezier. Dit is een gedicht uit de bundel Gedichten 2, verschenen in 1972:

Hans Faverey (1933-1990)
Foto: Chruis van Houts

Word ik ja geroepen,

word ik nee geroepen.

Ik kan hier niet weg.
Mijn wegwezer is hier.
Zonder tegenbericht

kom ik straks.

Het zijn een paar korte losse zinnen, achter elkaar gezet. Wat moet je ermee? Is het gewoon gemompel van iemand in zichzelf, van het type ‘Hoor ik nu wat of niet?’, ‘Roepen ze me nu of niet?’ Zijn het flarden van een telefoongesprek? En zit er nog een logische volgorde in dat gesprek? De sceptische lezer zal opmerken dat er juist niets meegedeeld wil worden, en dat dat voor de goede verstaander al uit de eerste twee zinnen blijkt. ‘Word ik ja geroepen’ is het tegenovergestelde van ‘word ik nee geroepen’, maar toch staan de twee zinnen hier keurig onder elkaar, als gelijkwaardige mededelingen, en de dichter doet er verder niets mee. Als je wilt, zou je hieruit al kunnen concluderen dat het in dit gedicht niet om traditionele betekenissen gaat: dit is een gedicht waarin ja ook ‘nee’ kan betekenen, en omgekeerd. Let ook op de onzinopeenvolging van ‘Ik kan hier niet weg’ en ‘Zonder tegenbericht kom ik straks.’ Hoe kan iemand die kennelijk ergens vastzit een regel later even vrolijk beweren dat hij eraan komt? Het zou logisch zijn als hij zei: ‘Als je niks van me hoort, ga er dan maar van uit dat ik hier nog vastzit.’ Maar hij zegt het tegenovergestelde: ‘Zonder tegenbericht kom ik straks.’

Onlogische verbindingen

Horen we hier de helft van een zinvolle dialoog? Het lijkt er niet op. Eerder lijkt hier gespeeld te worden met spreektaalwendingen, dooddoeners en stiltevullers, en met onze neiging om tussen zulke willekeurige flarden toch nog enig verband aan te brengen. Wat zou Faverey zelf erin zien? Aan de ene kant lijkt hij wel weg te willen vluchten van de taal van alledag met zijn vaste betekenissen. Hij maakt graag eigen of bijna-eigen woorden (‘onvlinder’, ‘nietvleugel’, ‘een nulbaan’ en ‘een tandwolf’) en eigenzinnige verbindingen (‘Soms, als de klok stilstaat, / is het nergens thuis meer.’). Maar tegelijk zorgt hij ervoor in de buurt van de gewone taal te blijven. In het laatste voorbeeld is een toespeling te herkennen op ‘Zoals het klokje thuis tikt, tikt het nergens’, en dan is de onlogische verbinding weer een stuk minder onlogisch. Faverey speelt een spel met de grenzen van taal en logica. Het gevolg: op het verkeerde been gezet worden, merkwaardige kortsluitingen her en der, volop paradoxen, irritatie en humor.

In dat overgangsgebied houdt zich ook de merkwaardige middelste zin van Favereys gedicht op, ‘Mijn wegwezer is hier’, met dat merkwaardige woord ‘wegwezer’. Het ziet er op het eerste gezicht uit als weer een woord van eigen vinding, maar het blijkt wel degelijk te bestaan. Een wegwezer is, volgens Van Dale, een grap of sketch aan het einde van een voorstelling, waarmee een conferencier van het toneel verdwijnt. Meestal wordt de verkleinvorm wegwezertje gebruikt. Synoniem: uitsmijter. Kende Faverey die betekenis? Zo ja, dan zal hij hem hier grinnikend hebben willen laten meespelen. Van een voorstelling is bepaald geen sprake, er is in de eerste regels nog niets te lachen geweest, de spreker zit nog vast - maar toch kondigt hij aan dat nu al zijn uitsmijter zal volgen. Ook grappig: de grap blijft uit.

Demonische macht

Ook met kennis van de woordenboekbetekenis van ‘wegwezer’ kan het gedicht niet tot een samenhangend geheel gelezen worden, lijkt mij. Het woord is bovendien opgenomen in een context die heel andere betekenissen oproept. Is de wegwezer niet ook een of ander apparaatje, een semafonisch ding dat je onderweg, als je weg bent of weg wilt wezen, altijd bij je moet hebben? De wegwezer zou ook heel goed een persoon kunnen zijn: een bewaker die ongewenste gasten voorhoudt: ‘Wil jij weleens heel snel wegwezen hier?’ Of, angstaanjagender, een man die mensen wegmaakt: een verdover, een bedwelmer, een beul wellicht? Of is de wegwezer voor de dichter een symbool voor de dood, die onzichtbare wegwisser? Of

[p. 137]

heeft hij met een woordspeling het tegenovergestelde van een wegwijzer willen aangeven: een wegwezer is een richtingaanwijzerpaal die zoekenden niet de juiste, maar juist de verkeerde weg wijst?

Langzaam begint zich, zoals vaker bij Faverey, ook een dichterlijke lezing op te dringen. De dichter schrijft zichzelf weg in zijn eigen vers, hij is onderhevig aan een wegweesinstantie, een grotere demonische macht die hem doet verdwijnen in zijn eigen gedicht. Vastleggen is ook meteen opgesloten raken, schrijven is verdwijnen - zulke tegenstellingen zijn er wel meer in de poëzie van Faverey. Zo krijgt deze wegwezer steeds meer mogelijke betekenissen, maar is dat ook de bedoeling? De dichter zelf heeft zich er nooit over uitgelaten.

Noteren wij de wegwezer daarom vooralsnog niet in het Woordenboek van de poëzie, maar vatten wij het woord op als een waarschuwing. Wegwezer: aansporing aan de lezer om het vers te verlaten en, overeenkomstig de inhoud, zo snel mogelijk weg te wezen.