Onze Taal. Jaargang 72

[p. 124]

Goed, fout of geen van beide?
De normen van de taaladviseur

Jaap de Rooij - oud-redacteur Algemene Nederlandse Spraakkunst

In het novembernummer van Onze Taal werd in een taaltest, opgesteld door de Taaladviesdienst, de volgende zin als fout aangemerkt (hier verkort weergegeven): ‘Zowel de piloot als de generaal werden beschoten.’ De persoonsvorm werden moest (blijkbaar) werd zijn. In een ingezonden brief, geplaatst in het januarinummer, stelde ik dat de enkelvoudige en de meervoudige persoonsvorm allebei goed Nederlands zijn en dat de laatste zelfs de voorkeur heeft. Ik beriep mij daarvoor op de tweede druk van de Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS), die zich in dit geval baseert op kwantitatief onderzoek van het werkelijke taalgebruik.

De Taaladviesdienst voorzag mijn brief van een naschrift. Daarin komt meer aan de orde dan de grammaticaliteit van één bepaalde constructie en daarom wil ik er hier graag wat nader op ingaan.

Uitgesloten

De eerste alinea van het naschrift gaat over de ANS. De Taaladviesdienst schrijft allereerst: ‘De ANS is vooral een beschrijvend naslagwerk.’ Dat is ongetwijfeld het geval, maar daarna volgen een ongelukkig voorbeeld én een onjuiste karakterisering van wat de ANS werkelijk is.

Het voorbeeld is: ‘(De ANS) schrijft bijvoorbeeld dat na een vergrotende trap de voegwoorden dan en als “worden (...) gebruikt”. Niet dat ze mógen of kúnnen worden gebruikt (of juist niet), maar dat ze wórden gebruikt.’ Het citaat ‘worden (...) gebruikt’ klopt, maar op de volgende bladzij staat veel meer, namelijk: ‘Het voegwoord als is in deze functie niet voor alle taalgebruikers aanvaardbaar. Voor velen is dan zelfs een sjibbolet voor correct Nederlands. Wie moeilijkheden op dit gebied wil vermijden, kan zich daarom beter van het gebruik van ongelijkheid-aanduidend als - waar op zichzelf beschouwd geen enkel bezwaar tegen bestaat - onthouden’ (blz. 572). De ANS mag dan ‘vooral (...) beschrijvend’ zijn, in gevallen als deze gaat ze dus de taaladvisering bepaald niet uit de weg.

Daarom snijdt de karakterisering van de ANS door de Taaladviesdienst geen hout: ‘In de ANS komen vrijwel nooit termen als goed of fout voor, maar wel (niet voor iedereen) aanvaardbaar, twijfelachtig, uitgesloten en dergelijke.’ Inderdaad: goed en fout komen niet voor, maar uitgesloten betekent uiteraard hetzelfde als fout. (Het wordt bijvoorbeeld gebruikt voor een zin als ‘Zij is toch niet even groot dan haar broertje?’) En met de andere bovengenoemde en de overige in de ANS voorkomende termen kan de ANS-gebruiker op een verantwoorde manier oordelen over de grammaticaliteit van een groot aantal vormen en constructies in het Nederlands. Maar dan moet hij of zij wel eerst paragraaf 0.6, ‘Welk Nederlands wordt in de ANS beschreven?’, gelezen hebben (blz. 14-24).

Afweging

Nu begrijp ik wel: voor de gemiddelde taalgebruiker komt dat er allemaal niet van, want de ANS is een dik, duur en nogal moeilijk boek. Daarom hebben de taaladviseurs het zo druk. In de tweede alinea van het naschrift zegt de taaladviesdienst waarméé: ‘Taaladviseurs wordt in tal van kwesties echter om een voorkeur gevraagd, en daarbij moeten ze een afweging maken tussen “beredeneerde grammatica” en het werkelijke taalgebruik.’ In de volgende twee zinnen staat dan dat ze daarbij zo veel mogelijk gebruikmaken van ‘de taaladviesboeken’, die bij de zowel... als...-constructie blijkbaar een voorkeur hebben voor de enkelvoudige persoonsvorm.

Laat ik nu eerst uitdrukkelijk verklaren dat ik voor het werk van de Taaladviesdienst, voorzover mij dat in Onze Taal onder ogen komt, in het algemeen veel waardering heb. De taaladviezen zijn bijna altijd gebaseerd op de levende taal, die veelvormig is en voortdurend in ontwikkeling. (Zie in dit verband in het januarinummer het artikel ‘De aanvaarding van taalveranderingen’ door mr. R.W. Asser, met naschrift van prof. dr. M.C. van den Toorn.) Het is heel belangrijk dat de ‘hulpvragende taalgebruiker’ hiervan doordrongen wordt. Want op school heeft hij dit niet geleerd en zolang de verantwoordelijke bewindslieden geen taalkunde in de klas willen, zal hij het ook niet leren.

Maar een enkele keer geeft de Taaladviesdienst blijkbaar in navolging van ‘de taaladviesboeken’ (waartoe de ANS dan ten onrechte - zie boven - niet gerekend wordt) de voorkeur aan ‘beredeneerde grammatica’. Ik denk tenminste dat het daardoor komt, al kan ik het niet bewijzen. ‘Beredeneerde grammatica’ is de vertaling van het in mijn brief voorkomende ‘grammaire raisonnée’, een term die nogal eens gebruikt werd toen ik Nederlands studeerde; ik hoorde er altijd de bijbetekenis in van ‘grammatica bedreven op een manier alsof taal wiskunde is’.

Toegepast op de zowel... als... - constructie: zowel is eigenlijk zo goed. ‘Zowel de piloot als de generaal... beschoten’ kun je dus herschrijven als: ‘De piloot... (net) zo goed beschoten als de generaal’ en het is duidelijk dat dan op de puntjes werd ingevuld moet worden. Ik

[p. 125]

denk dat de auteurs van ‘de taaladviesboeken’ zo geredeneerd hebben, maar nogmaals: ik kan het niet bewijzen.

Persoonlijk

Maar je kunt ook anders ‘redeneren’: voor de moderne taalgebruiker is zowel...als... niet gelijk aan (net) zo goed als, maar aan én... én..., of gewoon en. En dan is een meervoudige persoonsvorm ten minste óók mogelijk: ‘Én de piloot én de generaal werd(en) beschoten’, respectievelijk ‘De piloot en de generaal werden beschoten.’

In zulke gevallen gingen wij van de ANS, voorzover dat mogelijk was, kijken hoe zo'n constructie gebruikt werd in de praktijk. Zo heb ik in het Instituut voor Nederlandse Lexicologie in Leiden grote aantallen zowel...als...-zinnen uit boeken en kranten op het computerscherm bekeken, en genoteerd of de persoonsvorm enkelvoudig dan wel meervoudig was. Als resultaat van deze operatie kwam er in de ANS te staan: ‘In het taalgebruik bestaat (...) een duidelijke voorkeur voor het meervoud’ (blz. 1516).

De consequentie voor de taaladvisering lijkt me in ieder geval de erkenning van beide mogelijkheden te zijn. Het uitspreken van een voorkeur heeft natuurlijk iets persoonlijks. Wie een zowel... als...- zin met enkelvoudige persoonsvorm ‘beter’ vindt - om welke reden dan ook - zal ook geneigd zijn een ander te adviseren het enkelvoud te gebruiken. Als ík taaladviseur was, zou ik desgevraagd een cliënt het meervoud aanraden en erbij zeggen waaróm: omdat het het meest voorkomt. De taaladviesdienst zou dit blijkbaar niet doen.

De Taaladviesdienst ‘zou’ dit niet doen, schrijf ik, want de aanleiding tot mijn ingezonden brief was geen taaladvíés maar een taaltést. Het ging dus om een ‘verklaring van goed of fout’. Dat kan ook moeilijk anders in een taaltest. Boven de rubriek waarin de zin met de gewraakte constructie voorkwam, stond ‘Zoek de fouten’, en bij de antwoorden werd als een van de ‘fouten’ het meervoudige werden vermeld. En dat gaat wel erg ver. Té ver, vind ik.