Onze Taal. Jaargang 72

[p. 98]

Shangri-La
Een paradijs in de Himalaya

Ewoud Sanders

Shangri-La wordt in het Nederlands wel gebruikt ter aanduiding van een ‘paradijselijk oord’. Het heeft een hemelse bijklank van zaligheid, die nieuwsgierig maakt naar de oorsprong van het woord.

M et enige regelmaat kom je in kranten en tijdschriften de naam Shangri-La tegen. Soms gaat het dan om de naam van een restaurant of hotel, maar Shangri-La wordt ook geregeld overdrachtelijk gebruikt, in de betekenis ‘paradijselijk oord’ of ‘verborgen paradijs’. Zo schreef de Volkskrant op 18 december 2000: ‘Dit is de plek. Het shangrila van wijk 27: Cafetaria Coret.’ En in De Morgen stond op 12 juli 1997: ‘Partijvoorzitter en federale vice-premier Guy Verhofstadt vond in de sanering van de publieke financiën zijn Shangri-La.’ Daarnaast is onder meer shangrila-achtig aangetroffen, net als de meervoudsvorm shangrila's.

Sinds wanneer Shangri-La op deze manier in het Nederlands wordt gebruikt, is moeilijk vast te stellen. De woordenboeken zeggen er niets over. Voor het Engelse taalgebied is het wel bekend: daar wordt het al sinds 1938 overdrachtelijk gebruikt.

Verrukkelijk

Shangri-La is een vondst van de Britse schrijver James Hilton (1900-1954). Hij introduceerde dit oord in zijn in 1933 verschenen roman Lost Horizon. Daarin gaat het over vier Britten die een vliegtuigongeluk in Tibet overleven en vervolgens terechtkomen in een lamaklooster in het Dal van de Blauwe Maan. Dit klooster, dat aan de voet van de berg Karakal ligt, heet Shangri-La (‘La is Tibetaans voor bergpas’, luidt Hiltons toelichting op deze naam).

Bij Hilton is Shangri-La een paradijs op aarde. Het boek is verschillende keren in het Nederlands vertaald, en in de vertaling van Jean A. Schalekamp uit 1960 wordt het klooster aldus beschreven:

Voor hen, op maar korte afstand, lag het lamaklooster van Sjangri-La. (...) Een groep gekleurde paviljoens hing aan de berghelling gekleefd zonder ook maar iets van de grimmige weloverwogenheid van een kasteel in het Rijnland, maar meer met de achteloze teerheid van bloemblaadjes die op een rotspunt zijn geprikt. Het was groots en gracieus tegelijk. Een verwarde emotie trok het oog van de melkblauwe daken naar het grijze rotsbastion daarboven, kolossaal als de Wetterhorn boven Grindelwald.

Het klooster bevat een wonderlijke combinatie van oosterse architectuur en westerse luxe. Hilton beschrijft het als ‘ruim, goed verwarmd, en heel schoon’. Het is enorm groot, er is centrale verwarming, men speelt er Mozart op piano en klavecimbel, en het klooster herbergt ‘een werkelijk verrukkelijke bibliotheek, ruim en voornaam, die een grote hoeveelheid boeken bevatte die op zo'n discrete wijze waren ondergebracht in inhammen en nissen, dat de hele sfeer er meer een was van wijsheid dan van geleerdheid, meer van goede manieren dan van ernst’.

Bovendien zijn er in het klooster honderden landkaarten aanwezig. Maar als de Britten daarnaar vragen, zegt een lama: ‘Ze liggen allemaal voor u ter inzage, maar misschien kan ik u in één opzicht vergeefse moeite besparen. Op geen enkele ervan zult u Sjangri-La vermeld vinden.’

Verfilming

Lost Horizon werd een enorme bestseller, mede dankzij de verfilming door Frank Capra in 1937 (in 1973 werd het boek nogmaals verfilmd). Wat vooral erg tot de verbeelding sprak, was dat de lama's - door het eten van een bepaalde rode bes - heel lang jong bleven. Zo wordt de hoofdpersoon van het boek verliefd op een Chinese vrouw in het klooster die eruitziet als 18, maar die in werkelijkheid 68 blijkt te zijn.

Wereldwijd zijn er honderden hotels, ‘lodges’ en berghutten die Shangri-La heten, met name in Azië en in berggebieden. Er was in de jaren zestig een meidengroep die The Shangri-La's heette, Gerard Joling had in 1988 een hit met ‘Shangri-La’ (‘Leven, liefde, ben op zoek naar Shangri-Laaaaa’), en de naam duikt op in titels van boeken, films en documentaires. Sinds kort is er zelfs een échte stad die zich officieel Shangri-La mag noemen, namelijk het voormalige Zhongdian in de Chinese provincie Yunnan, vlak bij de grens met Tibet. In een poging meer toeristen binnen de muren te krijgen, streden aanvankelijk twee Chinese steden om deze nieuwe naam. Maar uiteindelijk koos een officiële commissie van het Chinese Ministerie van Burgerzaken voor Zhongdian.

Waar haalde Hilton zijn ideeën voor Shangri-La vandaan? Volgens sommigen baseerde hij zich voornamelijk op enkele artikelen van de Amerikaanse etnoloog Joseph Rock in National Geographic. Volgens anderen maakte Hilton daarnaast gebruik van elementen uit een oude boeddhistische legende over het utopische Shambhala. Zeker is dat Hilton noch Tibet noch het Himalaya-gebergte uit eigen ervaring kende toen hij Lost Horizon schreef. Maar zeker is ook dat hij desalniettemin met zijn ‘eenvoudige roman zonder al te diepgaande wereldwijsheid’, zoals zijn boek ergens wordt getypeerd, een paradijselijk oord aan de taal toevoegde dat buitengewoon succesvol is gebleken.

Van Ewoud Sanders verscheen eind februari Van Nergenshuizen tot Absurdistan, een boek over fictieve en verzonnen plaatsnamen (zie de rubriek ‘InZicht’ op blz. 102 van dit nummer).