Onze Taal. Jaargang 72

[p. 88]

‘Een sinaasappel is oranje’
Woordjes leren met een kinderwoordenboek

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Kinderwoordenboeken zijn heel anders dan volwassenenwoordenboeken. Er staan altijd plaatjes in. En het zijn léérboeken, niet in de eerste plaats bedoeld om er iets in na te slaan, maar om kinderen te helpen woordjes te leren. Hoe gaat dat in zijn werk?

Een volwassene die een woordenboek raadpleegt, wil weten of een woord bestaat, hoe het precies gespeld moet worden of welke betekenis het heeft. Voor kinderen vanaf een jaar of twee, die nog niet of nauwelijks kunnen lezen, zijn er aparte woordenboeken met titels als Mijn eerste woordenboek en Mijn grote kinderwoordenboek.

Kinderwoordenboeken zijn beeldwoordenboeken. Dat wil zeggen: het uitgangspunt is niet een woord, maar een plaatje van een ding, dier of ander wezen, waarbij telkens de gebruikelijke naam wordt vermeld. Dus bij een foto of een gestileerde tekening van een appel staat ‘appel’. Die appel is dan meestal omgeven door ander fruit en soms staat er een uitvoeriger praatje bij het plaatje, bijvoorbeeld dat de appel aan een boom groeit en zuur of zoet kan zijn. Een échte definitie van het trefwoord (‘eetbare vrucht van de appelboom’ of iets dergelijks) zul je in een kinderwoordenboek niet vinden. In feite vind je er zelfs geen trefwoord in, omdat niet de tekst maar het prentje de basis van de beschrijving vormt.

Amsterdam, Zirkoon, 1992

Hulpmiddel

Kinderwoordenboeken wijken op meer punten sterk af van wat in het algemeen als woordenboek wordt beschouwd. Volgens Van Dale is een woordenboek een ‘boek waarin woorden (met opgave van bepaalde grammaticale kenmerken) en de vaste verbindingen waarin ze gebruikt worden, met hun betekenis (in alfabetische volgorde) zijn opgenomen’. Een kinderwoordenboek is dat allemaal niet. Het is in feite een min of meer systematisch plaatjesboek dat een kind al dan niet met zijn ouders kan doornemen om zijn woordenschat uit te breiden. Misschien kan het nog het best worden getypeerd als een leerwoordenboek, een hulpmiddel bij het woordjes leren.

Als kinderen beginnen te praten, beginnen ze met enkele woordjes. Ouders stimuleren dat en brengen hun maar al te graag de basisbegrippen uit de woordenschat bij. ‘Zeg eens “papa”: pa-pa. Zeg eens “poes”, met de puh van pa-pa. En kijk, daar is de bal. Met de buh van bah. En met de el van lala en lief.’ Woordjes leren gebeurt in eerste instantie aan de hand van wat er in de directe omgeving zichtbaar is. Je houdt je kind een appel voor en oefent: ‘appel’. Een volgend stapje is dat je je kind een pláátje van een appel voorhoudt. Het kinderwoordenboek is dan een handig hulpmiddel omdat het herkenbare prentjes van alledaagse begrippen bij elkaar heeft gebracht om de bijbehorende woordjes te kunnen oefenen.

Draken en pinguïns

Een ander voordeel van kinderwoordenboeken is dat er ook minder alledaagse begrippen in staan. Er komen niet alleen appels in voor, maar ook vruchten die niet iedereen in huis heeft, zoals kiwi's of mango's. Dat biedt ouders de gelegenheid om de woordenschat van hun kinderen ook uit te breiden met de meer exotische woorden.

Naarmate kinderen ouder worden, raken ze via (voorlees) boeken en televisie vanzelf ook geconfronteerd met allerlei dingen die ze niet in hun directe omgeving aantreffen, zoals adelaars, bergen, duikboten, draken, heksen en schipbreukelingen. Een kinderwoordenboek is handig om zulke begrippen in hun context te plaatsen. In zo'n woordenboek wordt

[p. 89]

de werkelijkheid namelijk niet alfabetisch, maar thematisch in kaart gebracht. Dat betekent dat bijvoorbeeld een aantal uiteenlopende vogels (huismus, struisvogel, papegaai, uil en pinguïn) in de rubriek ‘Vogels’ bijeengezet worden, waardoor er automatisch een zinvol verband tussen deze begrippen wordt gelegd. Het kind leert op die manier dat uilen, pinguïns, huismussen en struisvogels allemaal vogels zijn, hoe verschillend ze er ook uitzien. Chiquer gezegd: ze behoren allemaal tot een en hetzelfde woordveld.

Krakelman

Naast woordjes leren zeggen en die met elkaar in verband brengen is er nog een derde aspect van de taalontwikkeling waarbij het kinderwoordenboek een rol speelt. Peuters en kleuters leggen zich er al jong op toe om zich hun moedertaal eigen te maken en zich te conformeren aan de woordenschat van de taalgemeenschap. Maar als ze eenmaal kunnen praten, krijgen sommige kinderen al snel de behoefte ook zelf namen te bedenken voor de verschijnselen om zich

Bij zangeres staat: ‘De zangeres zingt een lied. Soms zingen de mensen mee. Of ze dansen op de maat van de muziek.’

heen. Het gevolg? Een plaatje van een geraamte in het griezelboek wordt spontaan een ‘krakelman’. En een hobbelige weg een ‘wankelweggetje’.

Een ouder vindt het natuurlijk doodzonde om zulke spontane taalvormen uit de woordenschat van kinderen te bannen. Daar staat tegenover dat het kind ook wel spontaan taalvormen creëert waarvoor je als ouder bepaald niet warmloopt. Als de timmerman die een tijdlang dagelijks rond het huis scharrelt door een driejarige dreumes consequent een ‘bouwenaar’ wordt genoemd, doet zich al snel de behoefte tot corrigeren gevoelen. Hij wordt er dan zonder scrupules op gewezen dat zo iemand beter een ‘bouwer’ genoemd kan worden, simpelweg ‘omdat iedereen dat nu eenmaal zo doet’. Of, met nog zo'n sterk argument: ‘Je zegt toch ook niet “Bob de bouwenaar”?’ (Voor wie geen jonge kinderen heeft: Bob de bouwer is een populaire kinderheld.)

Met een kinderwoordenboek leert een kind het algemeen gangbare woord voor een bepaald begrip. Want er komt onherroepelijk een moment dat een ouder zal moeten zeggen dat iets dan wel ‘krakelman’ mag worden genoemd, maar dat het eigenlijk ‘geraamte’ heet.

Stereotiepe omschrijvingen

Beeldwoordenboeken voor kinderen vanaf een jaar of vier geven naast de naam van wat er op de afbeelding te zien is vaak ook een korte beschrijving. Zo'n beschrijving lijkt in de verste verte niet op een analytische woordenboekdefinitie. Een gewoon betekeniswoordenboek à la Koenen of Kramers noemt eerst het overkoepelende begrip (het zogenoemde genus proximum). In het geval van bijvoorbeeld sinaasappel of citroen is dat dus ‘citrusvrucht’. In kinderwoordenboeken wordt vaak alleen een stereotiep aspect van een begrip belicht. Bij sinaasappel is dat bijvoorbeeld de oranje kleur en bij citroen de zure smaak. Informatie over concrete eigenschappen dus. Bij beeldhouwwerk bijvoorbeeld staat in het kinderwoordenboek: ‘Een beeldhouwwerk kan van steen zijn, maar ook van hout, van metaal of van een ander materiaal.’ Een beschrijving zou natuurlijk kunnen ingaan op de maker (beeldhouwer, gieter, houtsnijder) of op de voortbrengingstechniek (gieten, beitelen, snijden), maar die informatie is vrij abstract en zou daardoor weleens minder gemakkelijk begrepen kunnen worden.

Uit: Mijn grote woordenboek. Amsterdam, Piccolo, 2002

Verder hangt de omschrijving natuurlijk af van de rubriek waarin een bepaald woord wordt geïntroduceerd. Zo ligt het voor de hand dat paard enigszins anders beschreven wordt wanneer het wordt gepresenteerd in de rubriek ‘Op de boerderij’ dan wanneer het zou worden gepresenteerd in de rubriek ‘In de manege’.

Schone taak

Bij de definities in de kinderwoordenboeken is er dus geen ruimte voor nuances. Zo wordt de heks - door het kinderwoordenboek onder de sprookjesfiguren gerubriceerd - als volgt beschreven: ‘vliegt op haar bezem en gebruikt haar toverkrachten om kwaad te doen’. Met zo'n beeldbepalende stereotyperende omschrijving zullen moderne heksen, zogeheten wicca's, vast niet blij zijn. Maar is er een alternatief? Duidelijk is het in ieder geval wel.

Een ander voorbeeld. Bij zangeres - in de rubriek ‘Op het popconcert’ - staat: ‘De zangeres zingt een lied. Soms zingen de mensen mee. Of ze dansen op de maat van de muziek.’ Met zo'n beschrijving heb je heel wat aan je kind uit te leggen als je vertelt dat je Anne Sofie von Otter zo'n prachtige zangeres vindt (de hemel verhoede immers dat de mensen met haar meezingen). Maar voor het kind is zo'n omschrijving wél relevant: het bevestigt een wereldbeeld waarin een zangeres eerder met een K3-meisje wordt geassocieerd dan met een operazangeres.

Wie er als ouder voor wil zorgen dat het kind niet een al te eenzijdig beeld van de wereld krijgt, wacht daarom een schone taak: het kinderwoordenboek samen met het kind doornemen, commentaar leveren en nu eens het ene en dan weer het andere aspect van een begrip belichten. Zo kweekt men kritische gebruikers van het woordenboek. Niet alleen van het kinderwoordenboek, maar uiteindelijk ook van het volwassenenwoordenboek.