Onze Taal. Jaargang 72

Woordenroek van de poëzie
Uitwee en toekomstzeer

Guus Middag

Odysseus, de Griekse held: er valt wel iets voor te zeggen om hem te zien als een man met heimwee. Tegen zijn zin ging hij mee, met de andere Griekse helden, naar Troje. En met tegenzin liet hij zijn vrouw Penelope, zijn zoon Telemachos en zijn eiland Ithaka achter. En toen de stad Troje, na een beleg van tien jaar, dan eindelijk veroverd was, wilde hij het liefst zo snel mogelijk weer terug. Maar toen volgden nog eens tien lange jaren vol omzwervingen, waarin hij keer op keer de steven huiswaarts trachtte te wenden, voordat hij eindelijk mocht stranden op zijn eigen eiland. De Odyssee: het verhaal van een man die naar huis wil.

Hoe anders is het gesteld met de Trojaanse held Aeneas. Het begint er al mee dat hij eenvoudigweg niet naar huis terug kán keren, want dat ligt in puin. Hij verlaat het brandende Troje met zijn vader op zijn rug en zijn zoontje aan de hand en met droevige achterlating van zijn vrouw. Zijn tocht voert weg van huis en haard, vooruit, verder, al weet hij zelf lange tijd nog niet waarnaartoe. De Aeneis: het verhaal van een man die naar een toekomst reizen wil.

Tegenstelling

Ik ontleen deze tegenstelling tussen Odysseus en Aeneas aan een essay van Kees Verheul (in zijn essaybundel De dolende pen, 2002). Als de Ilias en de Odyssee de boeken zijn van nostalgie en heimwee, dan is de Aeneis volgens Verheul het boek van het verlangen naar wat nog komen moet, van ‘het zeer van de toekomst’. Aeneas lijdt aan de toekomst. Zijn verhaal is ‘het epos over toekomstzeer’. Toekomstzeer? Het woord is nieuw en in geen enkel naslagwerk terug te vinden. Dat geldt ook voor het Duitse woord dat Verheul verzint voor de kwaal van Aeneas: hij lijdt aan ‘Dahinweh’. Ook dat woord is in geen enkel naslagwerk te vinden, maar de bedoeling is wel duidelijk. Dahin is hier gebruikt in de betekenis ‘ginds, verderop in de tijd’. En Weh is een ander woord voor ‘wee, zeer, ziekte’. Dahinweh: laterpijn, toekomstzeer. Overigens leerde navraag dat Dahinweh bij de gemiddelde Duitssprakige lezer weinig Anklang vond: die blijkt bij

[p. 61]

dahin eerder te denken aan dahin in de betekenis ‘weg, zoek, verloren, voorbij’ en bij Dahinweh dus verwarrend genoeg eerder aan verdriet om de vergankelijkheid of aan nostalgie dan aan verdriet om de toekomst.

De vulkaan Mount Bromo op Java.

Voor de lijder aan toekomstzeer is, volgens Verheul, ‘het nu hoogstens draaglijk als herinnering voor een gefantaseerd later’. Een toekomstzeerpatiënt leeft dus nauwelijks in het heden; hij zal bij iedere verworven zekerheid steeds weer de noodzaak voelen om ‘weg van hier’ te gaan, op weg naar het ongewisse. De ziekte kan nog het best omschreven worden als het tegendeel van nostalgie en heimwee, of als een variant op Fernweh. Fernweh is een woord dat wel bestaat in het Duits, en als leenwoord ook in het Nederlands (maar niet in Van Dale). Het is de laatste jaren aan een zekere inflatie onderhevig. Vroeger was Fernweh een mooie, verstilde ziekte voor tere zielen en gevoelige dromers, voor zwakke neurasthenici en bleke dichters die het zich konden veroorloven te lijden aan de verte, meer in het bijzonder: aan het ziekelijke verlangen naar de verte, al dan niet bekend uit eigen ervaring en waarneming. Weemoedig mijmeren over verre landen, verwijlen bij een denkbeeldige geur, opgesnoven aan een gedroomde verre kust - dat was de Fernweh in reincultuur. Tegenwoordig wordt de diagnose gemakkelijker gesteld. Iedereen die terugverlangt naar die twee weken even lekker niksdoen in dat leuke resort aan dat zonnige strand voor weinig geld in de dalweken kan desgewenst al lijden aan Fernweh.

Sprookjeswereld

Als toekomstzeer het Nederlandse equivalent voor Dahinweh is, wat zou dan het Nederlandse woord voor Fernweh zijn? Vertezeer? Reiswee? Horizonkoorts? Verschietziekte? De dichter J.C. Bloem noemt ergens ‘de koorts van 't reizen’. Jan van Nijlen kent ‘den lust te reizen’ en de ‘droom van overzeesche streken, / als ware ik vreemdeling in mijn eigen land’. Hans Warren vertelt in zijn gedicht ‘Jetayu’ over Indonesië, en over vroeger, en over de sprookjeswereld die daar toen, in zijn verbeelding althans, bestaan moet hebben. Hij leerde op school exotische plaatsnamen en vreemde woorden en hij zong liedjes die in hem een vreemd verlangen wakker riepen naar dat verre land waar hij nog nooit was geweest: ‘Ooit leerde ik / de vulkanen van Java op rij, kende / de “tankuban prahu”, zong / Indische liedjes met heftig uitwee / naar de tropen die ik nooit bezocht.’ De jonge Warren leed niet aan verzeer, verteverlangen, vertewee of Fernweh, maar aan uitwee. Het woord is in geen enkel woordenboek of naslagwerk te vinden en is tot op heden nog maar op één andere plaats gesignaleerd: in een ander gedicht van dezelfde Hans Warren. Daarin bezingt hij met veel liefde ene Sylvaan, ‘zo'n vreemde jongen uit de polder’ en een ‘beau ténébreux’. Wat zag Warren langgeleden in de donkere ogen van Sylvaan? ‘In je zwarte ogen / broeide een pijn naar verten, / een uitwee’. Uitwee zal wel een woord van eigen vinding zijn, voor de etymologische leek niet al te moeilijk te ontleden: uit = Fern en wee = Weh, met als woordspelige bijgedachte dat deze vorm van wee aandringt op het uit-zeggen en in dichtvorm uit-zingen ervan: een uitwee zoekt een uitweg.

Noteren wij in het Woordenboek van de poëzie: ‘uitwee, verlangen naar verre landen, “een pijn naar verten”, vaak broeiend van aard, te zien in zwarte ogen o.a., inzonderheid in die van zekere mysterieuze polderjongens die zich vroeger op mooie zomeravonden voor enig zilvergeld aanboden aan belangstellenden, voorzover althans vanuit de verte door de dichter Hans Warren (“ik heb je menige zomeravond / bespied door een veldkijker”) viel waar te nemen.’