Onze Taal. Jaargang 72

[p. 24]

De aanvaarding van taalveranderingen

Mr. R.W. Asser - Amstelveen

Op de Onze Taal Taalkalender 2002 geeft de Taaladviesdienst antwoord op de vraag wat juist is: ‘Hem wordt voorgelezen’ of ‘Hij wordt voorgelezen.’ De Taaladviesdienst zet uiteen dat voorlezen zowel met een meewerkend als met een lijdend voorwerp gecombineerd kan worden: ‘Els leest hem [meewerkend voorwerp] een verhaal [lijdend voorwerp] voor.’ Maar wanneer het lijdend voorwerp wordt weggelaten (‘Els leest hem voor’), interpreteren taalgebruikers dat ‘hem’ soms ten onrechte als lijdend voorwerp. En omdat het lijdend voorwerp in een actieve zin bij omzetting in een passieve zin als onderwerp fungeert (vergelijk ‘De hond bijt hem’ en ‘Hij wordt gebeten’), zeggen mensen die ‘Els leest hem voor’ foutief ontleden ook: ‘Hij wordt voorgelezen door Els.’

Illustratie: Hein de Kort

De Taaladviesdienst zegt dan dat deze vorm, hoewel ontstaan door een verkeerde grammaticale interpretatie, niet hoeft te worden afgekeurd. Maar komt er een verhaal bij, dan verdient ‘Hem wordt een verhaal voorgelezen’ volgens de taaladviseurs de voorkeur boven ‘Hij wordt een verhaal voorgelezen.’

Kijk, dat geeft te denken! De Taaladviesdienst heeft een ‘voorkeur’ voor een goede zin en keurt een naar mijn overtuiging foute zin niet af. Ik nam contact op met de Taaladviesdienst. Die vergeleek ‘Hij wordt een verhaal voorgelezen’ toen met een zin als ‘Hij mankeert niets.’ Die zin - volgens de Taaladviesdienst ‘strikt genomen ook een zin met twee onderwerpen’ - wordt ‘door veel hedendaagse taaladviesboeken niet meer als fout beschouwd’. Daar sta je dan als eenvoudige taalgebruiker, met je ouderwetse opvattingen over grammatica en regels. Twee onderwerpen in één zin... Wie legt me uit hoe dat werkt? De vergelijking met ‘Hij mankeert niets’ overtuigt mij geenszins. Als mankeren tegenwoordig kennelijk wordt aangevoeld als een werkwoord dat een lijdend voorwerp bij zich kan hebben, is er toch geen sprake van twee onderwerpen?

De Taaladviesdienst wees mij op een publicatie van M.C. van den Toorn in Geschiedenis van de Nederlandse taal (1997). Hierin constateert deze een toename van ‘passieve zinnen waarin een meewerkend voorwerp als onderwerp wordt geïnterpreteerd en dientengevolge een daarmee corresponderende persoonsvorm krijgt (...) wat niet wegneemt dat velen die prijs stellen op verzorgd taalgebruik het afwijzen’. Welaan, zeg ik dan, die velen - dat zijn wij toch allemaal? En mogen wij van de deskundigen niet verwachten dat ze ons houvast geven? Als Van den Toorn zegt dat ‘We werden de deur opengedaan’ toch minder voor de hand ligt, hoe zou hij dan oordelen over ‘We werden een verhaal voorgelezen’? Let wel: toch maar één onderwerp! Maar blijkbaar vinden Van den Toorn en de Taaladviesdienst een afwijzing toch te streng tegenover al die moderne en volgens mij slordige schrijvers.

Wordt het niet tijd dat we eens kritisch kijken naar de aanvaarding van taalveranderingen? Als zulke veranderingen optreden door ‘een verkeerde grammaticale interpretatie’, mag dan niet gezegd worden dat de uitkomst ook verkeerd - dus gewoon fout - is? Zien we hier de naweeën van de revolutionaire jaren zeventig, toen grammaticaregels zo ongeveer taboe werden verklaard (‘als we elkaar maar begrijpen...’)? Of willen we niet moeilijk doen over het kennelijk tekortschietende taalonderwijs?

Naschrift prof. dr. M.C. van den Toorn

De heer Asser snijdt een heel interessant probleem aan. Het is nu eenmaal een feit dat een levende taal verandert, en iedere verandering betekent een afwijking van het bestaande, die in het begin als ‘fout’ of als ‘gek’ gevoeld wordt. Het is nu maar de vraag wanneer zo'n fout niet langer als fout beschouwd wordt en de taalverandering geaccepteerd is. Die acceptatie is per persoon en per generatie verschillend en er is geen instantie die uitmaakt wat geaccepteerd kan worden en wat niet. De taalkundige kan niet meer doen dan registreren; voorschriften uitvaardigen is zinloos. Dat is genoegzaam gebleken in de loop der jaren. Dat men nu berust in het vóórkomen van veranderingen in onze taal, komt niet voort uit ‘de naweeën van de revolutionaire jaren zeventig’. Het is het inzicht dat taal zich ontwikkelt zonder dat we daar veel invloed op kunnen uitoefenen.

Een aardig voorbeeld van een taalverandering is een zin als ‘Hij

[p. 25]

ging bij zowel Jan als Piet op bezoek.’ Hierop is niets aan te merken. Toch zou men zo'n halve eeuw geleden - of misschien nog iets langer terug - geschreven en gezegd hebben: ‘Hij ging zowel bij Jan als bij Piet op bezoek.’ Wat we hier zien, is dat een woordgroep die met een voorzetsel begint, doorbroken wordt door een ander woord, iets wat vroeger niet kon. Toen zei men: ‘ongeveer met dertig personen’, ‘misschien na een uurtje’; tegenwoordig is heel gewoon: ‘met ongeveer dertig personen’, ‘na misschien een uurtje’, enz.

Het betreft hier een verandering die niet erg opvalt. Veel mensen merken zoiets niet. Opvallender is een ‘sprong’ van meewerkend voorwerp naar onderwerp, zoals in het geval van ‘Hem wordt voorgelezen’ naar ‘Hij wordt voorgelezen.’ Voor velen is die tweede zin nog fout. Maar waarschijnlijk zijn de taalgebruikers die dit fout vinden, of die zelfs ‘Hij mankeert niets’ in plaats van ‘Hem mankeert niets’ afkeuren, wel volkomen gewend aan ‘Ik lust dat niet.’ Dat vindt toch iedereen gewoon, terwijl het vroeger was ‘Mij lust dat niet’

Taalverandering is een vlottend verschijnsel Bij de hierboven vermelde ‘sprong’ is in sommige gevallen de verandering al geaccepteerd, in andere gevallen niet. Taalkundigen kunnen daardoor hoogstens hier en daar over een ‘voorkeur’ spreken, terwijl ze registreren wat ze waarnemen.

En wat het ‘kennelijk tekort-schietende taalonderwijs’ betreft: daar mogen we best moeilijk over doen, maar wel in een andere zin dan de briefschrijver denkelijk bedoelt. Het moet niet de bedoeling van het onderwijs zijn dat starre voorschriften worden aangeleerd in de trant van: ‘“Hij wordt voorgelezen” is fout, het moet zijn: “Hem wordt voorgelezen.”’ Taal verandert nu eenmaal en wanneer leerlingen daar inzicht in krijgen, winnen ze daarbij meer dan door het inpompen van regeltjes. Maar daar ligt nog een lange weg voor ons.