Onze Taal. Jaargang 72

[p. 23]

Bij wijze van zeggen

Riemer Reinsma

Iets aan de grote klok hangen

Er is iets raars aan het gezegde iets aan de grote klok hangen. Het betekent ‘iets rondbazuinen’, en daarbij wordt natuurlijk gedacht aan een luidklok. Maar wat zou je daar nu eigenlijk aan moeten hangen? Het enige wat aan een luidklok pleegt te hangen is het klokkentouw.

De uitdrukking heeft zich hoogstwaarschijnlijk ontwikkeld uit oudere varianten met synoniemen voor klokkentouw: je hing oorspronkelijk iets ‘aan het klokzeel’ of ‘aan de klokreep’. De versie met klokreep is voor het eerst aangetroffen in 1612. Maar de uitdrukking kan best nog ouder zijn. In een toneelstuk uit 1540 zegt een van de personages: ‘Als de vrouwen wat weeten van virtute [= iets wonderbaarlijks], dat hanght [= hangt dat] aent clockzeel’. De uitdrukking heeft hier een andere vorm (hangen heeft in deze zin geen lijdend voorwerp) maar de strekking is dezelfde.

Datgene wat aan de klok, of beter het klokkentouw gehangen werd, was dus geen tastbaar voorwerp, maar een mededeling, roddel, et cetera. En dat sluit aan op de functie van de luidklok: er werden allerlei soorten mededelingen mee gedaan.

Dat ‘grote’ in de uitdrukking impliceert dat er op zijn minst twee klokken waren, van verschillende grootte, en inderdaad: veel kerken en stadhuizen hadden er meer dan een. In dat geval was er een soort taakverdeling. Zo had de stadhuistoren van Leiden een grote klok, die de hele uren sloeg, en een kleine voor de halve uren. Maar er waren méér verschillen in gebruikswijze. Volgens F.A. Stoett (Nederlandsche spreekwoorden, spreekwijzen, uitdrukkingen en gezegden, 1943) werd de grote klok gebruikt om de bevolking te waarschuwen bij brand of andere calamiteiten, zoals een vijandelijke inval. Met de kleine klok riep men de bevolking bijeen voor openbare afkondigingen.

Overigens heeft er ook heel lang een kortere versie van de hedendaagse uitdrukking bestaan: iets aan de klok hangen. De twee varianten zijn, voorzover valt na te gaan, even oud: de versie met grote dateert al van minstens 1625, de andere van 1623. Maar vanaf eind negentiende eeuw worden nieuwtjes alleen nog maar met de ‘grote klok’ de wereld in geholpen.

De gele pers

‘De gele pers’ - zo worden boulevardbladen wel genoemd; de bladen die vooral sensatie brengen. De oorsprong van de uitdrukking ligt buiten ons taalgebied: het is een vertaling van yellow press. De Engelse oorsprong is nog duidelijk te bespeuren in de Krantenbank, het digitale archief van de landelijke dagbladen. De vorm yellow press komt daarin niet minder dan 54 maal voor, tegen gele pers slechts 9 maal. Dat neemt niet weg dat de Nederlandse versie een plaats heeft gekregen in de grote Van Dale; we kunnen dat uitleggen als een vorm van erkenning.

‘The Yellow Kid’ maakte veel indruk in de Verenigde Staten.

Van Dale meldt dat het om een Amerikaanse uitdrukking gaat, maar dat is te kort door de bocht. De Oxford English Dictionary (OED) bestempelt de uitdrukking als ‘orig. U.S.’: ze wordt dus ook elders in het Engelse taalgebied gebruikt.

Wat maakt de gele pers nu eigenlijk geel? De kleur van het papier? Sommigen schijnen dat inderdaad te denken. Toen de (serieuze) Argentijnse krant Pagina-12 in 1991 meldde dat een voormalig familielid van president Menem steekpenningen had ontvangen, was het staatshoofd er als de kippen bij om het blad in te delen bij de gele pers. Het blad reageerde prompt op die aantijging en verscheen daags erna onder de naam Amarillo-12 (‘Geel-12’). Belangrijker nog: het blad was die dag op gelig krantenpapier gedrukt.

Hoe het echt zit met die gele kleur, lezen we in de OED. In 1895 verscheen er in de Amerikaanse sensatiekrant The New York Journal een cartoon met een kind als hoofdpersoon. Het kind had gele kleren aan. De gele kleur had geen diepere bedoeling - het blad nam eenvoudig een proef met kleurendruk, om zijn kopers te behagen. En dat lukte: “The Yellow Kid” maakte veel indruk. De kleur van zijn kleren werd het symbool van de roddelpers.