Onze Taal. Jaargang 71

[p. 360]

Etymologica
Niet-herkende meervoudsvormen

Nicoline van der Sijs

In het Engels heet een teen een ‘toe’ en in het Duits een ‘Zeh(e)’. Waar komt de -n in het Nederlandse teen vandaan? Over dergelijke gevallen gaat deze aflevering van ‘Etymologica’, de rubriek over de basisbeginselen van de etymologie.

In het oudste Latijns-Nederlandse woordenboek, het Glossarium Bernense uit 1240, wordt het Latijnse calceus (‘schoen’, ‘laars’) vertaald met het Nederlandse ‘scoe’. Volgens datzelfde woordenboek heten ‘sandalia’, sandalen dus, in het Nederlands ‘biscops scoen’. En in de dertiende-eeuwse encyclopedie van de natuur van Jacob van Maerlant, Der naturen bloeme, is sprake van ‘honden scoen’ oftewel ‘schoenen van hondenleer’. Uit deze voorbeelden blijkt dat vroeger het woord scoe (ook wel schoe) gebruikt werd voor één schoen (denk ook aan het Engelse shoe en het Duitse Schuh), en sc(h)oen voor meerdere schoenen. Dit zou nog enkele eeuwen zo blijven; nog in de zeventiende eeuw zegt Bredero ergens: ‘Ic weet selfs best waer me de schoe wringt.’

Knien

Hoe is te verklaren dat de vroegere meervoudsvorm schoen tegenwoordig gebruikt wordt voor het enkelvoud? Dat komt doordat de meervoudsvorm schoen veel vaker voorkwam dan de enkelvoudsvorm - schoenen treden immers bijna altijd paarsgewijs op. Daardoor ging men de vorm schoen steeds vaker als het enkelvoud opvatten en zo ontstond er vervolgens een nieuw meervoud schoenen. Hetzelfde is logischerwijs met handschoen gebeurd: in het Middelnederlands luidde dit handsc(h)oe, en de Duitse vorm is Handschuh - beide dus zonder -n. Hoe een meervoudsvorm geleidelijk als enkelvoud wordt gebruikt, zien we in moderne zinnen zoals ‘Harten is troef, het mag ook klaveren, ruiten, schoppen worden.’ Hierin wordt harten e.d. als verzamelnaam beschouwd, zoals blijkt uit het feit dat de werkwoordsvorm telkens in het enkelvoud staat.

Teen en peen waren aanvankelijk eveneens meervoudsvormen. De oorspronkelijke vorm van teen luidde dus tee; denk maar aan het Engelse toe en het Duitse Zeh(e). En naast peen werd (en wordt) een wortel ook wel ‘pee’ genoemd. Ook deze woorden kwamen vooral in het meervoud voor (het stel tenen, een bos penen). In dialecten bestaan meer van dit soort gevallen; zo gebruikt men in het Zuid-Oostvlaams knien voor één knie, met als meervoud kniens, en zegt men in het Zaans ‘vloon’ (‘vlo’, meervoud vloonen).

Meervoud op -er(en)

Een beperkt aantal Nederlandse woorden kent een meervoud op -eren: bladeren, eieren, lammeren. In het Middelnederlands luidde dit meervoud -er(e): één lam, twee lammer(e). Doordat het meervoud op -er(e) ongewoon was, werd het niet altijd als zodanig herkend. Oorspronkelijk waren de vormen lover en spaander meervoudsvormen van loof en spaan (de d in spaander is ingevoegd vanwege de uitspraak; zie ‘Etymologica’ in het oktobernummer). Maar tegenwoordig worden lover en spaander als enkelvoudsvormen beschouwd.

Illustratie: Hein de Kort

In het Afrikaans zijn eveneens diverse meervoudsvormen op -er tot enkelvoudsvormen geworden, zoals eier ‘ei’, hoender ‘kip’ en blaar ‘blad’. Die laatste vorm is ontstaan uit de meervoudsvorm blader, waaruit de lettergreep -de- is weggevallen (zie ‘Etymologica’ in het oktobernummer). In Nederlandse dialecten komen runder en render voor in plaats van rund.

Aardvark

In de voorgaande gevallen werd telkens de meervoudsvorm als enkelvoud opgevat, met als gevolg dat de oorspronkelijke enkelvoudsvorm werd uitgebreid met -en of -er (wat eigenlijk de uitgang van het meervoud was). Maar soms gebeurde ook het omgekeerde, bijvoorbeeld bij de werktuignamen els ‘priem’ en zeis. Oorspronkelijk heetten deze werktuigen ‘elsen(e)’ en ‘seisen(e)’. In de lettergreep -en meende men ten onrechte met de meervoudsuitgang van doen te hebben, en daarom maakte men de nieuwe enkelvoudsvormen els en zeis. Een bijzonder geval vormen baken en baak, omdat hier de oude enkelvoudsvorm baken (ontleend aan het Oudfriese baken) is blijven voortleven naast de nieuwe vorm baak. Twee Afrikaanse voorbeelden van woorden waarin -en is weggevallen omdat het als meervoudsuitgang werd beschouwd, zijn vark voor ‘varken’ (vergelijk aardvark) en vul voor ‘veulen’.

[p. 361]

De geschiedenis van het woord ui is gecompliceerd, maar ook hier speelt een verkeerde interpretatie van de meervoudsvorm een hoofdrol. Ui is net als ajuin via een Romaanse tussenvorm ontleend aan het (laat-)Latijnse unionem, een vierde naamval van unio. De ui werd in het Middelnederlands ook ‘uyen’ en ‘uyens’ genoemd. Deze vormen werden als meervoud gevoeld; daardoor legde men de klemtoon op de eerste lettergreep en maakte men een enkelvoud ui.

Ook kaan ‘stukje uitgebraden spek’ gaat eigenlijk terug op een meervoudsvorm. In het Nederlands-Latijnse en Latijns-Nederlandse woordenboek van G. van der Schueren uit 1477, de Teuthonista, is het woord opgenomen in de vorm cade. Kaan is ontstaan uit het meervoud caden, waaruit zoals zo vaak -de- wegviel. Dit kaan werd vervolgens als enkelvoud opgevat, omdat het meervoudskenmerk -en niet meer herkenbaar was.

Tentaam

Jurk gaat terug op het Middelnederlandse jo(u)rneye ‘wapenrok’, ontleend aan het Oudfranse journée. Dit journey is ‘verkleind’ tot journeykijn. De onbeklemtoonde verkleiningsuitgang -kijn werd in de loop van de tijd -ken (waarvan nog weer later de n wegviel, vergelijk mannekijn - manneken - manneke). Zo veranderde journeykijn in jurken. In dit jurken zag men niet meer de verkleiningsuitgang -ken, maar men vatte -en op als een meervoudsvorm of een verbogen naamval. Vandaar dat de gewone vorm jurk werd.

Alle genoemde voorbeelden zijn oud en maar weinig mensen kennen de herkomst ervan. Dat betekent niet dat het verschijnsel tegenwoordig niet meer voorkomt. Wanneer we op internet zoeken, vinden we diverse Latijnse leenwoorden op -en die als meervoudsvorm worden opgevat. Dat blijkt uit de lidwoorden en de werkwoordsvormen in zinnen zoals: ‘De examen zijn afgenomen’, ‘De tentamen worden afgelegd’, ‘Dit zijn de specimen waarmee X beroepshalve te maken heeft’, ‘De specimen die hier zitten zijn terminaal’, ‘De serie bestaat uit acht volumen (...) de volumen zijn f 225,-.’

De volgende stap is dat er enkelvoudsvormen exaam, tentaam, speciem en voluum worden gemaakt. Het is echter niet waarschijnlijk dat die vormen binnen afzienbare tijd het woordenboek halen.

Leenwoorden op -s

Behalve de meervoudsvormen -en en -eren kent het Nederlands ook de vorm -s. Die vorm bestaat eveneens in het Frans en Engels, en juist uit die twee talen hebben we veel woorden geleend. Wanneer een woord meestal in het meervoud voorkomt, wordt het soms in deze vorm geleend, vaak in de veronderstelling dat het een enkelvoudsvorm is. Zo zijn abrikoos en matroos waarschijnlijk ontleend aan de Franse meervoudsvormen abricots en matelots; bij het ontstaan van abrikoos kan overigens het woord framboos van invloed zijn geweest.

Je zou misschien denken dat woorden als biels en cokes in het meervoud geleend zijn, uit het Franse billes en het Engelse cokes. Maar vroeger kwamen in het Nederlands ook de enkelvoudsvormen biel en coke voor. Zo luidde een Amsterdamse volkswijsheid: ‘Koke is beroerd stoke.’ Dat maakt het waarschijnlijker dat de woorden in de enkelvoudsvormen zijn geleend, en dat de ontwikkeling daarna op dezelfde manier is gegaan als bij schoen en peen: omdat de meervoudsvorm het meest voorkwam, werd deze allengs beschouwd als de enkelvoudsvorm, en ging men spreken van ‘een stuk cokes’. Ook biels werd gebruikt voor het enkelvoud, en men vormde er een nieuw meervoud bielzen bij. Een vergelijkbaar geval is rails, met als meervoud railsen, maar dit heeft de huidige woordenboeken niet gehaald - op internet zijn echter diverse voorbeelden te vinden waar rails als enkelvoud wordt opgevat, zoals ‘De gordijnrails hangt scheef’, en regelmatig komt het meervoud railsen voor, bijvoorbeeld in ‘De dunne railsen maken het mogelijk kort te draaien.’

Ook in andere talen wordt een vorm wel ten onrechte voor een meervoud aangezien. Zo beschouwden de Engelsen sherries, genoemd naar de Spaanse plaats Jerez, als een meervoud, vandaar dat zij, en wij met hen, nu ‘sherry’ drinken. En ons woord schaats is door de Engelsen als skate ontleend, omdat ze de s als meervoudsuitgang opvatten. Dergelijke gevallen, waar een woord waarvan de stam op s uitgaat deze s verliest omdat hij als meervoudsvorm wordt beschouwd, ken ik voor het Nederlands niet - ik vond hiervan alleen voorbeelden met het meervoud -en, zoals in baak van baken. Misschien kent iemand een voorbeeld hiervan in zijn dialect?

Weggevallen -en

Een woord als raaf luidde vroeger ‘raven(e)’. Raven verloor die -en doordat taalgebruikers het als een meervoud interpreteerden. Enkele vergelijkbare voorbeelden:

Middelnederlands	Modern Nederlands
aelmoesen(e)	aalmoes
droesen(e) (naast droeseme)	droes ‘bezinksel’
lenden(e)	lende
longhen(e)	long