Onze Taal. Jaargang 71

[p. 284]

De zorgdraag-verandering
Het versmelten van zelfstandige naamwoorden en werkwoorden

Joop van der Horst

Soms lees je iets wat niet echt fout lijkt, maar wat je zelf nooit zo zou opschrijven. Zulk soort twijfel wijst vaak op een taalverandering in actie. Zo ook de vraag of het nu er belang in stellen is of erin belangstellen. Of: er leiding aan geven of eraan leidinggeven. Joop van der Horst over een boeiende verschuiving in onze taal.

Tien jaar geleden schreef Jan Wolkers in NRC Handelsblad de volgende zin:

(...) het bleke oprechte wezentje dat achter de schermen met bovenmenselijke toewijding ervoor zorg draagt dat alles toch weer in het gerede raakt.
(NRC Handelsblad, 17 april 1992)

Het stuk ging over Olivier B. Bommel, en in het bleke wezentje herkennen we zonder moeite zijn trouwe vriend Tom Poes. De zin was me opgevallen, en ik heb die genoteerd. Wie wat bewaart, die heeft wat.

Een opvallende zin, die zin van Wolkers. Ik zou dat zelf nooit zo zeggen. Ik zou zeggen:

(...) het bleke oprechte wezentje dat (...) er zorg voor draagt dat (...).

Ik weet niet wat de meeste mensen zouden zeggen: ‘ervoor zorg draagt’, of ‘er zorg voor draagt’. Maar er is ten minste één persoon die het ene zegt, en ten minste één die het andere zegt. Ik kan me trouwens ook wel voorstellen dat menigeen twijfelt tussen het een en het ander.

De achtergrond van zo'n situatie (de een zegt dit, de ander dat, en er zijn er die twijfelen) is niet zelden een taalverandering in actie. Als dat klopt, wat is dan de oudere, en wat de jongere volgorde? En waar komt die verandering door? Wat verandert er precies?

De gewone volgorde

Wolkers is een beetje ouder dan ik. Vertoont zijn zin de oudere volgorde? Anderzijds: ik heb beroepshalve vast meer oudere boeken gelezen dan hij. Nog afgezien van mijn natuurlijke en aangeboren conservatisme. Nee, zo komen we er niet uit. We zullen de kwestie wat systematischer moeten aanpakken.

Waar staat in andere gevallen een zinsdeel als ervoor, erop, ernaar, enzovoort? Dat is niet zonder meer te zeggen. Het hangt af van de functie die het in de zin vervult. Er zijn twee mogelijkheden:

a	het is een voorzetselvoorwerp
b	het hangt af van een zelfstandig naamwoord

Allebei verdienen ze een beetje toelichting.

a We noemen iets een ‘voorzetselvoorwerp’ als het hoort bij een werkwoord met een vast voorzetsel: waarschuwen (voor), wachten (op), kijken (naar). Dan staat zo'n woordje in een bijzin ver naar achteren in de zin, vlak voor het werkwoord:

-	omdat ze ervoor waarschuwde
-	dat ze erop wacht
-	terwijl ze ernaar keken

Woordjes als ervoor, erop en ernaar kunnen ook gesplitst worden. Het eerste stuk staat dan wat meer naar voren. Maar het tweede stuk behoudt zijn plaats vlak voor het werkwoord:

-	omdat ze er vorige week voor waarschuwde
-	dat ze er ondanks alle protesten op wacht
-	terwijl ze er de hele middag op de bank uitgestrekt naar keken

Dat is blijkbaar de gewone volgorde als het om een voorzetselvoorwerp in een bijzin gaat.

b Wanneer woordjes als ervoor, erop en ernaar niet afhangen van een werkwoord maar van een zelfstandig naamwoord, gelden er andere regels. Dat blijkt wel uit wendingen als:

-	het zicht erop
-	het verlangen ernaar
-	de gevolgen ervan
-	Ik kan er de gevolgen niet van overzien

In zo'n situatie staat het achter het zelfstandig naamwoord. Meestal in zijn geheel, en bij splitsing toch minstens het tweede stuk.

Er zijn nog andere gevallen, die het beeld ingewikkelder maken, maar het algemene patroon is duidelijk: als ervoor, erop, ernaar en soortgenoten afhangen van een werkwoord staan ze er meestal direct vóór;

[p. 285]

als ze afhangen van een zelfstandig naamwoord staan ze erachter.

Jan Wolkers schreef ‘het wezentje dat ervoor zorg draagt’. Het is een voorbeeld van de toenadering tussen zelfstandig naamwoord (‘zorg’) en werkwoord (‘draagt’).
Foto: Steye Raviez

Met deze kennis gewapend keren we terug naar de zinnen over het bleke wezentje Tom Poes.

Zorg dragen of zorgdragen?

Toch is de kwestie nog niet meteen opgelost. Want wat is in zorg( )draag-zinnen het werkwoord? In de zin zoals ik die zeggen zou, ‘(...) er zorg voor draagt’, is draagt het werkwoord, en het tweede stuk van het gesplitste ervoor staat er inderdaad pal voor. Of beter gezegd: het staat keurig achter het zelfstandig naamwoord zorg. Precies volgens de algemene regel van het Nederlands. Maar in de zin van Wolkers? Als we zorgdragen als het werkwoord opvatten, dan staat ook bij Wolkers het tweede stuk van het gesplitste ervoor pal voor het werkwoord: ervoor zorg draagt (ook al zouden we het dan beter aaneen kunnen schrijven: ervoor zorgdraagt).

Met andere woorden: beide volgordes zijn overeenkomstig de(zelfde!) regels van het Nederlands; alleen wordt er kennelijk uitgegaan van een verschillend werkwoord: bij Wolkers van zorgdragen, en bij mij van dragen plus het zelfstandig naamwoord zorg.

Het ziet ernaar uit dat er op dit punt dus niets verandert in de volgorderegels van het Nederlands, maar wel bij het werkwoord zorg( )dragen. In welke richting gaat die verandering? Is zorg + dragen bezig tot zorgdragen te worden? Of is het andersom, en valt zorgdragen uiteen in zorg + dragen?

Kijk, die vraag is al een stuk eenvoudiger te beantwoorden. Zonder twijfel is het het eerste scenario: de oorspronkelijke combinatie van de losse elementen zorg (zelfstandig naamwoord en lijdend voorwerp) + dragen wordt meer en meer tot een samengesteld werkwoord zorgdragen.

De sorghe draeghen

Gaan we de geschiedenis na van de combinatie zorg dragen (voor), dan blijkt algauw dat zorg vroeger inderdaad alleen als een losstaand zelfstandig naamwoord voorkwam. Zó zelfstandig dat men er een lidwoord bij gebruikte:

-	Den Pensionaris ofte Secretaris, die de sorghe zal moeten draeghen op de vernieuwinghe. (zeventiende eeuw)
-	Wat meer haast heeft (...), is mijne opregte dankbetuiging voor de zorg die gij niet ophoudt te dragen, om mijne bibliotheek met de vruchten van uwen milden en rijken geest te verrijken. (negentiende eeuw)

Misschien dat sommigen nog steeds een lidwoord kunnen gebruiken, maar het lijkt me een feit dat dat toch nauwelijks meer gebeurt. Een feit dat toont hoezeer zorg in deze combinatie zijn zelfstandigheid verloor, en stap voor stap werd ingelijfd door het werkwoord.

Individuele voorkeur

De dertiende druk van Van Dale (1999) kent het werkwoord zorgdragen nog niet. Dat zegt wel iets, maar niet veel. Als er gaandeweg meer zinnen als die van Wolkers komen, en dat lijkt me waarschijnlijk, zal Van Dale op grond daarvan ook wel een werkwoord zorgdragen gaan vermelden.

De twee zorg( )draag-zinnen tonen de woordvolgorde die bij twee stadia in de ontwikkeling past. In er zorg voor draagt heeft zorg nog wel zo veel van een zelfstandig naamwoord dat ervoor eromheen splitst; in ervoor zorg draagt weegt de combinatie van zorgdragen al zwaarder dan de delen: het is de werkwoordelijke combinatie die een voorzetselvoorwerp regeert, en niet meer het zelfstandig naamwoord; bijgevolg moet ervoor ervóór.

Wolkers vertoont de ‘moderne’ volgorde; ondergetekende voelt zich voorlopig nog het prettigst bij de ‘oude’ volgorde. Maar onze individuele voorkeur voor het een of voor het ander is verder van geen belang. Er zullen wel altijd koplopers zijn, en er zal wel altijd een achterhoede zijn. Beide zinnen komen voor, en samen tonen ze een boeiende verschuiving in onze taal.

Andere werkwoorden

De kwestie is trouwens niet beperkt tot zorg dragen en zorgdragen. Er zijn tientallen, waarschijnlijk zelfs honderden van die gevallen waarin een oorspronkelijk vrije combinatie van woorden versmelt tot samengesteld werkwoord, en waarbij in de overgangsfase getwijfeld wordt aan de plaats van andere zinsdelen. En waarbij op den duur, als er een samengesteld werkwoord ontstaan is, andere zinsdelen dientengevolge van plaats moeten veranderen. Bijvoorbeeld afscheidnemen. Ik schrijf de delen nu maar aan elkaar omdat Van Dale wel al een werkwoord afscheidnemen noemt. Ook hier heerst nog twijfel over de plaats van het bijbehorende zinsdeel:

-	omdat we er afscheid van nemen
-	omdat we ervan afscheidnemen

Allebei komen ze voor. En opnieuw: het gaat me er niet om welk van beide ‘beter’ is, of waar u persoonlijk de voorkeur aan geeft, maar wat de achtergrond van de twijfel is. En ook hier moeten we vaststellen dat afscheid vroeger een vrij en zelfstandig lijdend voorwerp was (en daar hoort de eerste volgorde bij),

[p. 286]

en dat het tegenwoordig min of meer versmolten is tot een geheel, het nog jonge werkwoord afscheidnemen (en dus gaan we vanzelf meer en meer de tweede volgorde gebruiken). Zo komen we in vroeger eeuwen nog geregeld tegen:

-	Wel, ik moet myn afscheid van u neemen. (achttiende eeuw)
-	Inmiddels nemen de Bremer heeren hun afscheid. (negentiende eeuw)

De aanwezigheid van een bezittelijk voornaamwoord (myn afscheid, hun afscheid) toont nog de zelfstandigheid van afscheid. Nu is een bezittelijk voornaamwoord hier niet meer mogelijk. Bij de oude, losse, constructie hoorde de volgorde dat we er afscheid van nemen; bij de nieuwe constructie hoort, volgens dezelfde regels: dat we ervan afscheidnemen. De tweede heeft stellig de toekomst.

Nog een ander voorbeeld van hetzelfde is kennis( )maken. Ook hier hadden we eerst een vrije combinatie van werkwoord + lijdend voorwerp, wat wel blijkt uit zinnen als:

-	(...) met dezen maakte Maria weldra eenige kennis. (negentiende eeuw)
-	(...) aangenaam je kennis te maken, hoor, we zullen het samen wel weten te vinden. (negentiende eeuw)
-	Ik heb al zoo dikwijls verlangd uw kennis te maken, mevrouw. (negentiende eeuw)

Naarmate kennis zijn zelfstandigheid verloor, en meer en meer onderdeel werd van het nieuwe werkwoord kennismaken, werd toevoeging van een bezittelijk voornaamwoord onmogelijk. En de woordvolgorde is bijgevolg bezig zich aan te passen aan de nieuwe situatie: van er kennis mee maken naar ermee kennismaken.

Dezelfde verschuiving heeft zich voorgedaan of is thans bezig bij onder meer:

er lucht van lucht krijgen - ervan lucht( )krijgen
er belang in stellen - erin belang( )stellen
er rekening mee houden - ermee rekening( )houden
er gehoor aan geven - eraan gehoor( )geven
er gebruik van maken - ervan gebruik( )maken
er verantwoordelijkheid voor nemen - ervoor verantwoordelijkheid( )nemen
er belang aan hechten - eraan belang( )hechten
er aandacht aan besteden - eraan aandacht( )besteden
er hulde aan brengen - eraan hulde( )brengen
er afstand van nemen - ervan afstand( )nemen
er afstand van doen - ervan afstand( )doen
er leiding aan geven - eraan leiding( )geven
er moeite mee hebben - ermee moeite( )hebben
er respect voor hebben - ervoor respect( )hebben
er oog voor hebben - ervoor oog( )hebben
er stand tegen houden - ertegen stand( )houden

Bij ieder van deze werkwoorden zullen de meningen wel verschillen: niet alleen zijn sommige taalgebruikers ‘ouderwetser’ of ‘conservatiever’ dan andere, maar ook deze werkwoorden vertonen een ongelijke graad van versmelting. Sommige zijn op dezelfde weg al wat verder gevorderd dan andere.

Annexatiedrang

Vergelijkbaar met de versmeltende combinaties van werkwoord + zelfstandig naamwoord zijn de combinaties van werkwoord + voorzetselgroep, zoals bij ervoor in de bres springen en ervan op de hoogte brengen. En weer een beetje anders opgebouwd maar even vergelijkbaar zijn gevallen als ervoor thuisblijven (er thuis voor blijven?) en eraan blootstellen. Wij zeggen, geloof ik, meestal ‘hoewel men het eraan blootstelt’, en niet meer ‘er bloot aan stelt’, maar Bilderdijk schreef in de negentiende eeuw nog:

Elk beroep heeft zijn belachlijkheden, waar 't zulken bloot aan stelt, die 't op den duur bekleeden.

Vraagt u mij waarom die oude zelfstandige naamwoorden vastkoeken aan werkwoorden, dan moet ik het antwoord schuldig blijven. Is het annexatiedrang van het werkwoord? Is het slapte van het zelfstandig naamwoord? Biedt het nieuwe, samengestelde werkwoord voordelen boven de vroegere toestand? Ik weet het niet. Ik weet alleen dát ze het doen. Massaal. En dat proces is al minstens honderd jaar bezig.

Juist doordat veel van die combinaties voorlopig een verschillende graad van versmelting vertonen, is er geen beginnen aan om een algemene regel te formuleren ‘hoe het moet’. Ieder zal moeten vertrouwen op zijn eigen taalgevoel. En niet schrikken van taalgenoten die een stapje verder zijn of enkele stappen ten achter. Bovendien is de toestand over tien jaar alweer een beetje verder geëvolueerd.

En inderdaad, als ik heel eerlijk ben, is het maar goed dat ik in 1992 zorgvuldig aantekeningen heb gemaakt bij die zin van Wolkers. Nu ik er nog eens goed naar kijk, en de zin op de punt van mijn tong proef, komt de Wolkers-zin me toch niet meer zo heel vreemd voor...