Onze Taal. Jaargang 70

Afscheid van piek, joet en geeltje?
Bijnamen van onze verdwijnende munten en biljetten

Ada van der Linden

Gaat met de aanstaande verdwijning van de gulden ook de bonte schakering van bijnamen van onze munten en bankbiljetten verloren? Misschien, maar misschien ook niet. Voor alle zekerheid een globaal overzicht.

De cent (1817-1983).
De Nederlandsche Bank N.V.

De gulden verdwijnt en de euro verschijnt. En het zal straks wel even wennen zijn, dat nieuwe geld, net als tijdens een vakantie in het buitenland. Maar binnen de kortste keren zullen we niet beter meer weten.

Verdwijnen met de teloorgang van onze munteenheid ook alle bijnamen van onze munten en bankbiljetten? Je zou zeggen van wel, maar zeker is dat niet. Hoewel het geelkleurige bankbiljet van 25 gulden allang uit de roulatie is, ligt het woord geeltje nog in veler monden bestorven, en hetzelfde geldt voor rooie rug, het briefje van duizend, dat tegenwoordig groen is.

Bij het naderende afscheid van het ‘oude’ geld heb ik bijnamen van onze munten en biljetten verzameld. Het onderstaande overzicht is zeker niet volledig, het wil alleen een idee geven van de bijnamen en hoe ze ontstaan (zouden kunnen) zijn.

f 0,10

- Bas of beissie (naast ‘dubbeltje’ ook ‘vijf gulden’). De namen komen waarschijnlijk van beis (Jiddisch) of bet (Hebreeuws), de aanduiding voor de letter B met ‘twee’ als getalswaarde. Een bas knaken is vijf gulden. Ook kan met beissie een dubbele stuiver, een dubbeltje dus, bedoeld worden. Een heel andere verklaring is dat het woord van het Duitse Batzen komt, dat ‘duit’ betekent. Dit was een kleine - aanvankelijk in Bern geslagen - munt met als beeldenaar het stadsembleem: een beertje met de koosnaam Batz.

- Beessie, beestje of hondje. Wellicht genoemd naar het klimmende leeuwtje dat vroeger op een van de zijden stond. Deze naam werd reeds in 1731 vermeld. Beessie

[p. 329]

zou ook een verbastering van beissie kunnen zijn (zie hierboven).

f 0,25

- Heitje of heiterik. Bekend sinds de padvindersactie ‘heitje voor een karweitje’ in de jaren vijftig. De naam komt van het Hebreeuwse heh, dit is de vijfde letter van het alfabet met de getalswaarde ‘vijf’ (een kwartje is immers vijf stuivers).

- Maffie. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal meldt dat de etymologie onbekend is, maar volgens het Bargoens woordenboek van Enno Endt en Lieneke Frerichs komt het misschien van de prijs van een overnachting in een logement (maffen is ‘slapen’).

f 1,-

- Bal. Afkomstig uit het Frans; balle is ‘gezicht’ of ‘rond voorwerp’. Via het Vlaams, waar dit woord ook voor ‘frank’ wordt gebruikt, is het naar Nederland gekomen.

- Pegel of pegulant. Ook in gebruik voor een geldstuk in het algemeen. Voornamelijk onder studenten populair (zeker het woord pegulant). Misschien genoemd naar de afbeelding op de oude gulden: een persoon die een lans vasthoudt (zie ook hieronder); een pegel is immers een puntige staaf of pin of een meetstok.

- Piek, piekelman of man met de stok. Verouderde markttaal, naar de vroegere beeldenaar: een figuur met een lans (‘piek’), oftewel ‘piekelmans’.

- Sjoof of soof. Markttaal. Van het Hebreeuwse woord zohuw, ‘goud’ of ‘gouden munt’. Volgens verschillende bronnen kan deze aanduiding ook gebruikt worden voor vijftig of honderd gulden.

- Voorwiel. Zie Achterwiel (bij ‘f 2,50’).

Benamingen voor eerder verdwenen munten

Nederlandse munten met een kleinere waarde dan een stuiver zijn al verdwenen, en daarmee vaak ook hun benamingen. Sommige muntnamen kennen we nog doordat ze voortleven in een vaste uitdrukking, bijvoorbeeld (een) duit (in het zakje doen). Andere (zoals lammetje) zijn volledig in de vergetelheid geraakt.

Een achtste stuiver (veertiende eeuw-1827)

- Duit. Nu vooral nog bekend van uitdrukkingen als een duit in het zakje doen en duitendief. Volgens Marlies Philippa in haar boek Geld, getallen en geschiedenis. Een taalverhaal over munten en nummers komt duit uit de Scandinavische talen, waarin het zoiets als ‘afslaan’ betekent. Aanvankelijk was een duit ‘datgene wat afgeslagen was (...) van staven of ringen van edel metaal (...) en pas later werden duiten echte muntstukken’.

1 cent (1817-1983)

- Spie, spieker, spaander of spijker. Als symbool van een waardeloze kleinigheid.

Een vierde stuiver (veertiende eeuw-1794)

- Oortje of oordje. Van oort of oord, een kwart deel van een met een kruis in vieren gedeelde stuiver. Volgens Van Dale komt de naam van ‘uiterste punt, kant, rand, hoek, ruimte binnen een hoek, hoek grond, vandaar het vierde deel van iets, ook van munten, i.h.b. van stuivers’. Is nu alleen nog bekend van de uitdrukking zijn laatste oortje versnoept hebben.

2,5 cent (1877-1948)

- Plak of plakker. Uitdrukking uit de jaren dertig van de vorige eeuw; werd ook gebruikt voor papiergeld in het algemeen. Dankt zijn naam volgens Van Dale vermoedelijk aan ‘de dunne schijfvorm’.

150 cent (1538-1847)

- Daalder. Nu vooral bekend van de slogan ‘Op de markt is je gulden een daalder waard.’ De daalder heette vroeger ‘daler’. Daler, dat ten grondslag ligt aan dollar, vindt zijn oorsprong in het Duitse Taler. Het materiaal waarvan de munt was vervaardigd, kwam uit St. Joachimsthal.

- Lammetje. Van het Hebreeuwse lamed, de letter L is dertig, en dertig stuivers is één gulden vijftig.

f 2,50

- Achterwiel. Verwijst naar de grote achterwielen van een rijtuig. Een voorwiel is kleiner, dat is dus een gulden. En een fiets (‘vijf gulden’) heeft twee gelijke wielen, twee rijksdaalders dus.

- Knaak. Waar dit veelgebruikte woord precies vandaan komt, is niet bekend, maar misschien is het verwant met de Duits-Bargoense woorden Knoek en Kneek en het Vlaamse knak, hetgeen ‘vijf’ of ‘vijffrankmunt’ betekent.

f 5,-

- Bas of beissie. Zie ‘f 0,10’.

- Fiets. Zie Achterwiel (bij ‘f 2,50’).

f 10,-

- Joet(je) of juut(je). Van de Hebreeuwse letter jod, de tiende letter van het alfabet, die als getalswaarde ‘tien’ heeft.

- Sjoof of soof. Zie ‘f 1,-’.

f 25,-

- Geeltje. Ook wel ‘gele rug’, ‘gele brief’, ‘gele flep’, ‘gele flap’ of ‘gele flip’ genoemd, naar de oorspronkelijke kleur van het bankbiljet van 25 gulden dat in omloop was van 1861 tot en met 1921.

f 50,-

- Sjoof of soof. Zie ‘f 1,-’.

f 100,-

- Meier. Het Hebreeuwse mei'oh betekent ‘honderd’.

f 1000,-

- Krant. Zo genoemd vanwege de grootte van het biljet.

- Rooie rug, rooie, rug, rooitje. Naar de vroegere kleur van het biljet.

Een leuke site voor wie nog lang wil genieten van al die mooie munten en biljetten:

www.rgaros.nl/money. En om vast te wennen aan de toekomst: www.euro.nl.

Voor dit artikel is gebruikgemaakt van onder meer het Bargoens woordenboek van Enno Endt en Lieneke Frerichs (1986). Een volledige literatuurlijst kunt u vinden op www.onzetaal.nl/2001/12/linden.html.