Onze Taal. Jaargang 70

(2001)– [tijdschrift] Onze Taal– rechtenstatus



[pagina 321]
[Nummer 12]
[pagina 324]
Over minder dan een maand is het zover: dan ruilen we onze Nederlandse munten en biljetten definitief in voor euro's. Dat roept ook taalkundige vragen op. Zal de euro onze geldnamen om zeep brengen? Anders gezegd: gaan woorden als stuiver, dubbeltje, kwartje en gulden verdwijnen? Hoe zit het met geeltje, rooie rug en andere bijnamen? En met de spreekwoorden en uitdrukkingen met geldnamen erin, zoals een kwartje voor je gedachten? En wat gaat er gebeuren met de vele nieuwe woorden die verband houden met de invoering van de euro (dubbelprijzen, Zalmkit en afrondingsproblematiek)? In het eerste gedeelte van dit nummer wordt orde op zaken gesteld.
Tot de laatste stuiver Namen van munten in uitdrukkingen Ewoud Sanders Muntnamen in uitdrukkingen leiden een hardnekkig bestaan. Hoewel er al sinds mensenheugenis geen daalder meer bestaat, hoor je nog vaak dat op de markt ‘je gulden een daalder waard’ is. Ook als door de euro niemand meer weet wat een kwartje ook alweer was, zal er nog vaak worden gezegd dat ‘het kwartje is gevallen’. Ewoud Sanders gaat na welke uitdrukkingen er zijn met stuiver, dubbeltje, kwartje en gulden. Binnenkort komt dan eindelijk de euro en verdwijnt het Nederlandse geld. Feitelijk zit het zo: op 1 januari vallen een paar munten en biljetten weg, namelijk het kwartje en de rijksdaalder, en de briefjes van vijfentwintig, van tweehonderdvijftig en van duizend. Er komen ook enkele munten en biljetten bij: het gaat om munten van 1, 2, 20 en 50 eurocent en 2 euro, en om biljetten van 5, 20, 200 en 500 euro. Voor die nieuwe munten en biljetten komen wellicht nieuwe namen, maar de vraag is nu: welke geldwoorden verdwijnen er? De kans is vrij groot dat de volksnaam vuurtoren voor het briefje van tweehonderdvijftig gulden een stille dood zal sterven. En het is ook goed mogelijk dat we straks onze kinderen moeten uitleggen wat een rijksdaalder of een riks was. Maar niemand hoeft zich zorgen te maken over de stuiver, het dubbeltje, het kwartje en de gulden. Waarom niet? Omdat met name in spreekwoorden en zegswijzen woorden heel lang kunnen voortleven, zelfs als we ze niet meer begrijpen. Zo kent iedereen de uitdrukking op zijn falie krijgen, maar wie weet dat een falie oorspronkelijk - in de Middeleeuwen - een soort wijde regenmantel was? Er zijn geen spreekwoorden met rijksdaalder of riks, maar er zijn genoeg algemeen bekende uitdrukkingen met enkele andere muntnamen. Hieronder zijn de spreekwoorden en zegswijzen met stuiver, dubbeltje, kwartje en gulden bij elkaar gezet. Ze zijn bijeengesprokkeld uit de voornaamste spreekwoordenboeken van de afgelopen honderdvijftig jaar. Veel gelduitdrukkingen zijn inmiddels in onbruik geraakt, andere houden nu al eeuwen stand en soms zie je dat oude spreekwijzen nieuwe muntnamen adopteren. Zo zei men oorspronkelijk - in het begin van de zeventiende eeuw, en waarschijnlijk al eerder - ‘Wie tot een blank geboren is, zal zijn leven geen stuiver rijk worden.’ Men zei ook: ‘Wie tot een penning geboren is, kan tot geen stuiver komen.’ Er zijn tevens varianten met stuiver/daalder, stuiver/dubbeltje en stuiver/gulden. Wij zeggen nu: ‘Wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje.’ Om ruimte te besparen zijn uitdrukkingen met meerdere muntnamen slechts één keer opgenomen. Als de betekenis van de uitdrukking voor zich spreekt, is geen toelichting opgenomen.
Stuiver De naam stuiver is aan het einde van de veertiende eeuw opgekomen voor wat toen het grootste zilverstuk was, de ‘dubbele groot’. Sindsdien is de stuiver eeuwenlang de basis van het muntstelsel in de Nederlanden gebleven, wat z'n grote bekendheid verklaart. Nadat de stuiver een tijdlang in de verschillende gewesten verschillende waarden had gehad, kreeg onder de Republiek de waarde van een twintigste gul-
[pagina 325]
den (acht duiten) de overhand. De herkomst van de term stuiver is niet met zekerheid vastgesteld. Voorheen werd het woord afgeleid van stuiven, omdat op de munt een vuurijzer met stuivende vonken zou hebben gestaan, ontleend aan de keten van het Gulden Vlies (de orde van het Gulden Vlies was een wereldlijke ridderorde die in 1430 is gesticht door de Bourgondische hertog Filips de Goede). De naam stuiver voor ‘munt’ is echter ouder dan het Gulden Vlies: al in 1404 is stuversbroet ‘een brood van een stuiver’ aangetroffen. Hedendaagse etymologen leggen daarom een verband met het Duitse Stüber, dat oorspronkelijk ‘afgeknot stuk’ betekende. De uitdrukkingen met stuiver: Beter mest in het land dan stuivers in de hand ‘Geld is niet alles.’ Bewaar de mijt, ze doet de stuiver besparen ‘Het is goed om te sparen.’ De mijt behoorde tot de kleinste koperen munten die in Vlaanderen in de veertiende eeuw werden geslagen. Illustratie: Frank Dam Dat is een stuivertje op zijn kant ‘Het is erg onzeker hoe het zal aflopen.’ Ook: Dat is een dubbeltje op zijn kant. Dat scheelt drie stuiver(s) ‘Dat is iets anders (dan je daarnet zei).’ De ene stuiver op de andere bouwt het huis De laatste stuiver uitsteken, uithangen ‘Op één stuiver na blut zijn.’ De stuiver op een oordje/zesje brengen ‘Verlies lijden door iets te ruilen tegen iets van mindere waarde.’ Een oordje was een vierde stuiver; een zesje was zes mijt waard, dus een achtste stuiver. Die heb ik gepierd/beetgenomen, zei de boer, en hij gaf twee zesthalven voor acht stuivers Zesthalven waren 5,5 stuiver (27,5 cent) waard. De boer schiet er dus zelf bij in, want hij krijgt voor zijn 55 cent maar 40 cent terug. Het gaat hier om een zogenoemde zeispreuk, dat is een spreuk waarin iemand een gezegde in de mond krijgt gelegd (in de uitdrukking staat meestal ‘zei die-en-die’, vandaar de naam). Een aardig stuivertje hebben ‘Heel wat geld hebben.’ Een goede/schone stuiver hebben ‘Veel geld hebben.’ Een stuiver (drie keer) omkeren ‘Gierig zijn.’ Een stuiver gespaard is (beter dan) een gulden gewonnen Een stuiver kleeft aan de handen ‘Er blijft wat aan de strijkstok hangen.’ Een stuiver verdienen en wel voor een braspenning dorst hebben Een braspenning was circa 6,25 cent waard, dus meer dan een stuiver. Een stuivertje kan raar rollen ‘Het kan wel anders aflopen dan je verwacht.’ De uitdrukking komt ook voor met dubbeltje en kwartje. Een winkelier moet zowel opstaan voor een duit als voor een stuiver ‘Wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd.’ Gooit hij een stuiver op het dak, er komt een schelling terug ‘Hij is een geluksvogel’; een schelling is zes stuivers waard. Het is beter één stuiver in de hand dan twee te verwachten Het is een aardige grijpstuiver Een grijpstuiver was oorspronkelijk een muntje met een grijp (‘griffioen’) erop. Hieruit ontstond de Bargoense betekenis ‘bijverdienste, (gering) bedrag’, wat hier als understatement wordt gebruikt voor ‘groot bedrag’. De muntnaam is ten onrechte in verband gebracht met grijpen. Het is een goede stuiver, die er tien inbrengt ‘Goed belegd of besteed geld levert wat op.’ Het is een mooie stuiver als hij geschuurd is Wellicht ironisch gezegd van een weekloon, waar weinig van overblijft als al de kosten van het huishouden betaald zijn. Het is net zo gemakkelijk een ton goud te wensen als een stuiver ‘Weinig wensen is net zo dwaas als veel wensen.’ Het zijn die zeven/vijf(tien) stuivers niet ‘Dat is de ware reden niet’, ‘dat is niet waar het eigenlijk om gaat.’ Hier druipt het stuivers, en bij u regent het zesthalven Een zesthalf was 27,5 cent waard, dus elders stroomt het geld binnen. Hij denkt dat al zijn duitjes stuivers waard zijn ‘Hij handelt onverstandig.’ Hij heeft een mooie stuiver ‘Hij is rijk.’ Hij is oordje gierig en stuivertje zot ‘Met kleine bedragen is hij heel precies, maar met grote is hij laks.’ Hij stuivert genoeg, maar frankt niet ‘Veel geschreeuw en weinig wol.’ Een stuiver was minder waard dan een frank. Ieder stuivertje brengt zijn gierigheid mee ‘Hoe meer men verdient, hoe meer men erbij wil verdienen’, ‘hoe rijker men is, hoe gieriger men wordt.’ Ik ben milddadig, zei voerman Job, en hij gaf een valse stuiver aan vijf bedelaars Ik heb gegeten, zei de mof, alsof ik een daalder verteerd had, en het is maar negenentwintig stuivers en zeven duiten Het vermeende voordeel is te verwaarlozen, want een daalder was dertig stuivers waard; één duit meer dus. Ik vertrouw hem voor geen vijfcentsharing
[pagina 326]
Papieren gulden uit 1943. Ik wou dat een pond boter tien stuivers kostte, en dat het een jaar lang meeging Je kunt me lang zuur aankijken, voordat je een stuiver uit mijn portemonnee loskrijgt Opgetekend in de eerste helft van de zestiende eeuw. Zilveren kwartje uit 1826. Nederlands Muntmuseum Utrecht Kan een stuiver mij niet rijk maken, een plakke zal het niet doen Opgetekend in de zestiende eeuw. Een plak was indertijd meestal nog minder waard dan een stuiver. Kronen winnen, stuivers wagen, dat is een handel van behagen Een kroon was veel meer waard dan een stuiver. Op een stuiver/vijf cent kijken ‘Zeer zuinig of gierig zijn.’ Stuivertje wisselen ‘Elkaars plaats of functie innemen.’ De uitdrukking gaat terug op een kinderspel waarbij de deelnemers ieder bij een boom staan, behalve één, die een ander vraagt of deze een stuivertje kan wisselen (in centen). Intussen trachten de overigen van boom te verwisselen, maar de vrager probeert hun voor te zijn en een tijdelijk lege boom te bezetten. Wie dan zonder boom overblijft, moet op zijn beurt de vraag gaan doen. Terwijl men een stuiver wint, verliest men er geen twee Tot de laatste stuiver ‘Tot op het bot.’ Twee stuivers in een trommel maken meer herrie dan een die vol is met louis d'or Louis d'or is Frans voor ‘gouden Lodewijk’. Het was een Franse munt, die ook in de Nederlanden veel werd gebruikt. Deze munten dateren uit de tijd van koning Lodewijk XIII (1610-1643) en later. Tegenwoordig is het de naam van een Nederlandse toneelonderscheiding. Van duit tot stuiver ‘Tot in de kleinste bijzonderheden’, als in een rekening waarin de kleinste bedragen worden verantwoord. Van stuivers blanken maken ‘Slechte zaken doen.’ Een blanke was (ongeveer) driekwart stuiver waard. Vijf cent voor een stuiver geven In Nederland is dit een correcte wisseltransactie. In België, waar de spreuk is opgetekend, was dit niet zo. Een cent was daar namelijk twee centiem, en een stuiver negen centiem. Vijf cent (tien centiem) voor een stuiver (negen centiem) geven, dat is dus te veel. Vijf oordjes voor een stuiver geven ‘Iets duur betalen’, want een stuiver was vier oordjes waard. Voor zeven stuivers krijgen ‘Een flinke uitbrander krijgen.’ Wie de stuiver niet (be)geert/eert, is de gulden niet weerd ‘Wie het kleine niet eert, is het grote niet weerd.’ Ook: Wie een penning niet acht, wordt geen stuiver heer, of: Wie een plakke niet acht, wordt geen stuiver heer. Wie met kronen winnen en stuivers wagen, zijn bevrijd van harde slagen Een kroon was veel meer waard dan een stuiver. Wie tot een blank geboren is, zal zijn leven geen stuiver rijk worden Een blank of blanke was van de veertiende tot de zestiende eeuw een muntje van goed (blank) zilver; het was niet veel waard. Zeven stuivers en een oude hoed ‘Goedkoop.’ Zij kan op een stuivertje in het rond draaien ‘Zij is zeer vlug en levendig.’ Zijn stuiver doet toch ook maar vier oordjes Met wantrouwen gezegd van mensen die op onverklaarbare wijze in welstand toenemen. Zijn stuivers zijn negen duiten waard Een gewone stuiver is acht duiten waard, dus hij is een geluksvogel.
Dubbeltje De naam dubbeltje is sinds het begin van de zeventiende eeuw in zwang voor munten ter waarde van twee stuivers. Aanvankelijk zei men ‘dubbele stuiver’. Al naar het valt, zei de jongen, en zijn stuk viel in een hoop met dubbeltjes Alles komt terecht, behalve de potloodjes en verzopen dubbeltjes Opgetekend in het midden van de negentiende eeuw. Als het schip met dubbeltjes langskomt Dus: ‘nooit’. Bijvoorbeeld als antwoord op de vraag wanneer iets gekocht wordt. Als ik mijn verzopen dubbeltjes nog eens terughad ‘Nooit.’ Dat gaat goed, zei Maaitje van Overschie, en zij kreeg een zoen met een dubbeltje erbij Dat wordt een dubbeltjeskwestie ‘Dat wordt gezeur over kleinigheden.’ Dubbeltjes en kwartjes ‘Weinig’, ‘een klein bedrag’, ‘kleingeld’. Een dubbeltje op het zand zetten Dat is: ‘er een borrel voor drinken’. De dubbeltjes worden zo gemakkelijk uitgegeven aan borrels dat het is alsof ze verdwijnen in het zand. Een dubbeltje tweemaal om moeten draaien Er worden zo veel dubbeltjes aan een apenkont verkeken ‘Er wordt zo veel geld verspild.’ Het geld valt wonderlijk, zei losse Dirk; hij verloor een dubbeltje op de draaibrug, en vond het in de grote kerk terug Het komt terecht, beter dan verzopen dubbeltjes, of je moet met de dochter van de kastelein trouwen Hij heeft de dubbeltjes ‘Hij heeft het geld.’
[pagina 327]
Hij is overal als de kwade dubbeltjes ‘Hij is overal bekend, net als ondeugdelijk geld.’ Ooit was er namelijk veel vals geld in omloop. Hij is zo beschaamd als een bedelaar voor een dubbeltje ‘Hij is onbeschaamd.’ Hij is zo goed als een dubbeltje Provinciale zilveren daalder van dertig stuivers, uit West-Friesland, 1686. Nederlands Muntmuseum Utrecht ‘Hij is goed te vertrouwen.’ Een variant is: Daaldertjes is goed geld (‘zij zijn goed te vertrouwen’). Daalders en dubbeltjes werden van ‘goed allooi’ geslagen, dat wil zeggen: hun zilvergehalte was betrouwbaar. Hij kan van een dubbeltje ook maar tien cent maken ‘Hij kan niet toveren met geld.’ Hij keert een dubbeltje driemaal om en gooit een gulden weg ‘Met kleine bedragen is hij heel precies, maar met grote is hij laks.’ Hij loert op de dubbeltjes ‘Hij is gierig.’ Hij loopt dubbeltjes te zoeken Gezegd van iemand die voorover gebogen loopt en naar de straatstenen kijkt. Ik zou je in goud laten beslaan, als het een dubbeltje per pond kostte In goud laten beslaan is ‘een gouden omhulsel geven’. Je bent lief, maar statendubbeltjes zijn nog beter ‘Geld gaat boven alles.’ De statendaalder werd in 1577 voor het eerst geslagen en is genoemd naar de (Algemene) Staten; statendubbeltje is verder niet gevonden, maar het zal om een munt uit dezelfde periode gaan. Euro's in afwachting van ‘E-day’. Foto: De Nederlandsche Bank N.V. Kan je niet een oud wijf vinden dat voor een dubbeltje een moord doet? Gezegd wanneer iemand alles te duur vindt. Keer eerst je dubbeltje nog eens om ‘Doe maar zuinig.’ Laat je niet aan een dubbeltje kennen ‘Laat niet om één dubbeltje blijken wat een gierigaard je bent.’ Ook gezegd met betrekking tot een verborgen trek van iemands karakter. In plaats van dubbeltje zei men ook ‘frank’ of ‘gulden’. Niet op een dubbeltje kijken ‘Makkelijk geld uitgeven.’ Ook een dubbeltje op de visbank hebben ‘Ook wat in te brengen hebben.’ De visbank is de toonbank van de visverkopers. Wat die ermee te maken heeft, is niet duidelijk. Op de dubbeltjes passen ‘Niet verkwistend zijn.’ Rijkdom en een dubbeltje kennen elkaar ‘Zuinigheid voert tot rijkdom.’ Voor een dubbeltje op de eerste rang/rij willen zitten ‘Het beste willen voor weinig geld.’ Pas opgetekend in de twintigste eeuw. Zo plat als een dubbeltje ‘Heel erg plat.’ Gezegd van vrouwen die geen boezem hebben. In plaats van dubbeltje zegt men ook ‘pannenkoek’, ‘slijpplank’ of ‘scholletje’. De Fransen zeggen: ‘plate comme une punaise/sole’, ‘zo plat als een wandluis/zeetong’.
Kwartje De naam kwartje voor diverse kleine geldstukken is al sinds het midden van de zeventiende eeuw in zwang. Pas in 1816 werd officieel een munt met de waarde van een kwart gulden ingevoerd. Als je er een kwartje bij legt, kun je er een glas bier voor kopen Iets - wat niet wordt genoemd - is blijkbaar waardeloos, want voor alleen een kwartje kreeg je dat glas bier ook. Een kwartje, als je op zijn broekspijpen trapt Dit zegt men wanneer iemand een broek draagt met veel te korte pijpen. Een kwartje voor je gedachten Ontleend aan het Engelse a penny for your thoughts. Ook wel een cent voor je gedachten. Het kwartje is gevallen ‘Het dringt eindelijk tot hem door.’ De mens wordt hier vergeleken met een automaat, die pas na inworp van een munt in actie komt. In Vlaanderen zegt men: ‘De frank is gevallen.’ Hij is zo gemeen als katoen van een kwartje per el Voor die prijs kon katoen alleen maar van zeer slechte (‘gemene’) kwaliteit zijn. Je zou hem een kwartje geven ‘Hij ziet er heel sjofel en hulpbehoevend uit.’ Voor een kwartje naar Amsterdam willen Betekent hetzelfde als voor een dubbeltje op de eerste rang willen zitten. Wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje ‘Hij ontgaat zijn lot nooit.’
Gulden De naam gulden, die in de dertiende eeuw voor het eerst is aangetroffen, is afgeleid van goud (denk aan het Engelse gold, waarin de l bewaard is gebleven). In de vijftiende en zestiende eeuw circuleerden in de Nederlanden vele soorten in het buitenland gemunte guldens. Onder Karel V (begin zestiende eeuw) werd de Karolusgulden (weldra verkort tot gulden) van twintig stuiver de grondslag van het Nederlandse muntstelsel. Alle guldens drie maanden/zes weken Een onzinspreuk om aan te geven dat iemand weinig of niets verdient. Beter een duit in eer, dan een gulden in oneer Beter een penning gespaard, dan een gulden nutteloos verteerd Dat is centenwijsheid en guldensdomheid ‘Met kleine bedragen is hij heel precies, maar met grote is hij laks.’ Duizend gulden op een bordje krijgen Een gulden op de drempel en een stuiver in huis ‘De buitenkant is mooier dan de binnenkant.’ Een zak guldens en goede vrienden scheiden niet gemakkelijk ‘Geld maakt vrienden.’ Eerlijk zijn beneden de gulden ‘Eerlijk zijn zolang het om kleine bedragen of dingen gaat, maar bij grotere niet te vertrouwen zijn.’ Elk kind brengt duizend gulden mee De gedachte hierachter is enerzijds dat kinderen een zegen van God zijn, en dus zonder meer van grote waarde, en anderzijds dat zij, zoals het Woordenboek der Nederlandsche Taal zegt, ‘den ijver van den huisvader doen vermeerderen’.
[pagina 328]
De oord (14de-18de eeuw, waarde: een kwart stuiver) komt nog steeds voor in bijvoorbeeld ‘Hij kijkt of hij zijn laatste oortje versnoept heeft.’ Nederlands Muntmuseum Utrecht Ga direct naar de gevangenis, u ontvangt geen 200 gulden Eigenlijk een opdracht uit het spel Monopoly, maar inmiddels ook wel als dooddoener gebruikt, bijvoorbeeld als iets mis is gelopen. Geen halve cent in de zak en drie gulden aan het voorhoofd Gezegd van opscheppers. Het is een goede gulden, die er tien/honderd spaart ‘Goed belegd of besteed geld levert wat op.’ Hij is blijder, dan als hij honderd gulden gewonnen had Opgetekend in de tweede helft van de zestiende eeuw, toen honderd gulden een klein fortuin was. Hij weet wat guldens zijn ‘Hij is rijk.’ Hulde, hulde, geef die vent een gulden Gezegd als iemand iets doms opmerkt. Iedere duizend gulden brengt zijn gierigheid mee ‘Hoe meer men verdient, hoe meer men bij wil verdienen’, ‘hoe rijker men is, hoe gieriger men wordt.’ Je kunt je gulden maar één keer uitgeven Kinderen en gekken verbeelden zich, dat twintig gulden niet vermindert en twintig jaar niet eindigt Opgetekend in de tweede helft van de negentiende eeuw. Niet met duizend gulden toe ‘Voor geen geld’, ‘voor niks en niemand in de wereld’. Op de markt is je gulden een daalder waard Soms met de toevoeging: maar meestal een kwartje. De uitdrukking gaat terug op een reclameslogan die in 1974 door Drs. P werd geridiculiseerd in een liedje over een man die op de markt met een gulden wil betalen voor iets wat f 1,50 kost, ‘u weet / Dat één gulden vijftig op de markt een daalder heet’. Een en ander loopt uit op een ruzie die uiteindelijk het halve land in puin legt. Pas op de halve centen, het worden guldens in de zak Anders gezegd: ‘wees zuinig en spaar’. U gaat door voor de duizend gulden Deze dooddoener is ontleend aan het VARA-televisieprogramma Weet wel wat je waagt van Theo Eerdmans uit 1959. Vier specialisten moesten in vier etappes allerlei vragen beantwoorden. De quiz eindigde met de duizendguldenvraag. In 1961 heette Eerdmans' quiz Willens en wetens. Latere quizzen van hem kregen steeds weer nieuwe titels: Wereldwijs en Tel uit je winst (1964-1967). Hierin was het maximaal te winnen bedrag 999 gulden. Veertig zesthalven en alle praatjes maken juist elf gulden ‘De praatjes zijn waardeloos’, want een zesthalf was 27,5 cent waard, dus veertig zesthalven was precies elf gulden. Vijf gulden, goed gebruikt, is zes gulden waard Weten wat een gulden waard is ‘De waarde van het geld kennen’, ‘weten wat er in de wereld te koop is’. Wie goudguldens verf kan pissen, kan licht de doktoren missen ‘Zijn urine heeft een gezonde, goudgele kleur.’ Een zegswijze uit de zeventiende eeuw. Zwaluwen in het dak, guldens op zak Volgens een algemeen verbreid volksgeloof brengt de zwaluw geluk. Onlangs is bij uitgeverij Prometheus van Ewoud Sanders verschenen Voor een dubbeltje op de eerste rang. 1001 spreekwoorden en zegswijzen over Nederlands geld.