Onze Taal. Jaargang 70

[p. 316]

Woordenboek van de poëzie
Centenvanger

Guus Middag

Stilte: de meeste dichters houden ervan en wijden er graag een gedicht aan, liefst wat bezonken, met veel betekenisvol wit en een enkel goedgekozen sneeuwbeeld. Maar de Braziliaanse dichter Lêdo Ivo, geboren in 1924 in Maceió, in Noordoost-Brazilië, heeft het er niet zo op. In zijn gedicht ‘De graafmachine’ (in de bundel De geluiden van de nacht, 2000) overpeinst hij hoe hinderlijk de stilte kan zijn. En hoe misleidend, want in wat wij stilte noemen, zijn allerlei minieme geluiden weggelaten, van het verre gescharrel van muizen tot de botsing tussen de wind en de propeller van een stilstaand vliegtuig op een niet meer gebruikt vliegveld:

Elke stilte hindert mij.
Zij laat altijd iets weg:
een verraad, beraamd tussen de blauweregens
de definitieve uitleg over het bestaan of niet-bestaan van God
het scharrelen van muizen in het afval
de botsing tussen de propeller en de wind op het niet meer gebruikte vliegveld.
Maar de ochtend valt over de afgraving, ik hoor de herrie van de graafmachine.
De mannen zijn al op, ze werken alweer aan constructie en destructie.
Ze gaan nieuwe huizen maken en nieuwe graven.

Op de zonovergoten ochtend stopt de vw opzij van het motel.
Weer een keer gaan penis en vagina straks proberen elkaar te verstaan
op deze wereld van zo vele misverstanden.
De graafmachine graaft en trekt zijn voren in de krater die zich opent als een bloemkroon.
In de slaperige ogen van de centenvanger op de bus over de boulevard
is deze wereld een vertoning.

(Vertaling: August Willemsen)

Het is een overpeinzing op de nog heel vroege ochtend, van een dichter die net ontwaakt is en nu met behulp van de omringende geluiden probeert vast te stellen waar hij is en hoe laat het is. Lang hoeft hij niet naar de hinderlijke stilte te luisteren, want al heel snel meldt zich de herrie van de graafmachine - en dan weet hij wel hoe laat het is: op het bouwterrein tegenover zijn huis is de nieuwe werkdag begonnen. Na een witregel, waarin de dichter vermoedelijk is opgestaan en naar het raam gelopen, ziet hij op deze zonovergoten ochtend een Volkswagen stoppen bij het motel. Omdat een motel in Brazilië vaak een bordeel is, kan hij wel verzinnen wat daar gaat gebeuren. Intussen graaft de graafmachine verder en trekt zijn voren in het zand. Vervolgens ziet de dichter hoe op de boulevard een bus komt aangereden, en dan maakt het gedicht, in de slotregels, een mooie oversprong: van de slaperige dichter die voor het raam staat toe te kijken naar een andere nog niet helemaal uitgeslapen toeschouwer achter een ander raam: ‘In de slaperige ogen van de centenvanger op de bus over de boulevard / is deze wereld een vertoning.’ Bij een vertoning kunnen we ons hier wel iets voorstellen: de wereld gezien als een film, of een toneelstuk, door de ogen van iemand die er nog niet helemaal bij is.

Trocador

Maar wat is eigenlijk een centenvanger? En wie is er hier mee bedoeld? Is het de chauffeur van de bus, die hier wordt voorgesteld als iemand die wel heel gemakkelijk ‘zijn centen vangt’? Een lijntrekker, een zakkenvuller, een nietsnut? Of is het een bijnaam voor een passagier, bijvoorbeeld een steevast meereizende bedelaar of zwerver, die leeft van de centen, stuivers en dubbeltjes die bij het kaartjes kopen overschieten? Is centenvanger misschien een ander woord voor winkella of centenbak, een sterk vooruitstekende onderkaak, en is met een centenvanger dan iemand met zo'n centenbak bedoeld?

Centenvanger is een woord dat in het Nederlands heel goed zou kunnen bestaan, maar dat toch niet in de woordenboeken te vinden is. Van Dale kent het niet, het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) kent het niet, en het is tot nu toe ook op geen enkele internetpagina gesignaleerd. De woordenboeken kennen wel de centenbijter, de centenknijper en de centenneuker, familie van de duitenteller, de duitendief en de duitenkliever: allemaal andere namen voor vrekken, gierigaards of buitengewoon sterk in geld geïnteresseerden. Daarnaast is er ook nog, uit de soldatentaal, de centenhaak of centenkraai: de betaalmeester. Zit er op deze vroege ochtend op de boulevard van Maceió nu een thesaurier in de bus of een geldwolf?

De oorspronkelijke, Portugese tekst spreekt hier van een ‘trocador’, een ‘trocador de ônibus’. Wat is een trocador? Iedereen die in Brazilië weleens een bus genomen heeft, schijnt het te weten. Mijn Braziliaanse informanten zagen hem desgevraagd meteen zitten en gaven er ongevraagd meteen een uitgebreid signalement en een levendige situatieschets bij. Een trocador zit achter in de bus, naast de achteringang, op een hoge stoel, met op zijn buik een versleten leren tas, of achter een tafeltje met een geldlade. Naast het tafeltje zit een draaihekje. Wie bij de trocador ‘een kaartje koopt’, krijgt in de praktijk meestal geen kaartje, soms nog wel een dun doorzichtig papieren bonnetje, bij wijze van aankoopbewijs. Ook om een andere reden kan er nauwelijks van verkoop worden gesproken: de ritprijs is zo laag dat de trocador vrijwel alleen kleingeld ontvangt. Overigens kruipen kinderen meestal gewoon onder het draaihekje door. De trocador zit dwars op de rijrichting van de bus, dus met zijn rug naar het raam gekeerd. Als hij recht vooruit kijkt, kan hij door het zijraam naar buiten kijken. Als de passagiers zijn ingestapt, geeft de trocador met een muntstuk een harde tik op het formica blad voor hem: teken voor de chauffeur om weer op te trekken. Op rustige lijnen en op stille uren schijnt de trocador door de zojuist ingestapte passagiers nog weleens uit zijn halfslaap gewekt te moeten worden.

Stuivermans

Hoe zou zo'n functionaris in het Nederlands heten? De Portugese benaming trocador schijnt in Brazilië volledig ingeburgerd te zijn. Daarom zou een vertaling bij voorkeur ook normaal moeten klinken. Een trocador

[p. 317]

heeft nog het meest weg van een conducteur: ‘een beambte bij een openbaar middel van vervoer, aan wien is opgedragen de zorg voor het in- en uitstappen der reizigers en voor het innen der vrachtgelden of het controleeren der plaatsbewijzen’, zoals het WNT zegt. Maar het lastige is dat Nederlandse treinen (en Amsterdamse trams) wél over zo'n beambte beschikken, maar bussen nu net niet. En dus moet de vertaler er iets op verzinnen. Hij zou het woord onvertaald kunnen laten. Hij zou kunnen kiezen voor een zo letterlijk mogelijke vertaling, waarin recht wordt gedaan aan de betekenis van trocar: ‘wisselen’. Een trocador zou dan bijvoorbeeld een ‘wisselaar’ of een ‘wisselmans’ kunnen heten, of een ‘buswisselaar’. Vlak daarnaast (troco, trocados) ligt in het Portugees de betekenis ‘wisselgeld’, ‘kleingeld’, ‘muntgeld’. Een trocador is dan niet zozeer een wisselaar als wel de man met de geldlade of lederen buiktas vol kleine muntjes. Vertaling: ‘kleingelder’, ‘stuivermans’, ‘muntjesman’? Hij zou ook voor een meer omschrijvende vertaling kunnen kiezen: ‘de conducteur op de bus’ of ‘de busconducteur’. Ze mogen in het Nederlands dan misschien niet bestaan, maar iedereen zal zich bij zo'n vertaling vanzelf een trocador voorstellen. Of kiezen voor een nog iets algemenere omschrijving en vertrouwen op de goede verstaander: ‘de controleur’, ‘de bonnetjesverkoper’, ‘de kaartjesknipper’? Het bezwaar tegen centenvanger is dat niemand het woord kent en dat iedereen er vermoedelijk negatieve gedachten bij zal hebben - en dat is iets wat de trocador, die vermoedelijk geen Nederlands leest, niet verdiend heeft.

Noteren wij daarom in het woordenboek van de poëzie: ‘centenvanger (vert. van Port. trocador, “wisselaar”) (verwerpelijk bargoenisme) iemand die, hoewel dan soms misschien met slaperige blik, door buskaartjes te verkopen en vertrekseinen te geven in de vroege ochtend zijn geld verdient, in Brazilië, daarbij soms gadegeslagen door een dichter die op hetzelfde moment met een vergelijkbaar slaperige blik toch ook niet veel meer doet dan maar zo'n beetje voor het raam te staan en naar buiten te kijken en op te schrijven wat hij ziet, en het door anderen te laten vertalen in talen die hij zelf niet eens lezen kan; zie ook wagenbegeleider.’