Onze Taal. Jaargang 70

[p. 266]

Een telegram uit Darmstadt
Nog meer uitdrukkingen met een woordspeling op een geografische naam

Ewoud Sanders

Wanneer het eten nog erg heet is, kun je zeggen: ‘Het komt uit Warmond’, naar het plaatsje Warmond in Zuid-Holland, en met een woordspeling op warm en mond. Ewoud Sanders behandelde dit soort uitdrukkingen met woordspelingen op Nederlandse en Belgische plaatsnamen in de vorige twee nummers van Onze Taal. Hieronder enkele aanvullingen, én een aantal zegswijzen met een woordspeling op een buitenlandse aardrijkskundige naam.

Van een domkop kun je zeggen: ‘Hij is [of: komt] van Domburg’, niet omdat de inwoners van die stad werkelijk dommer zijn of waren dan de gemiddelde Nederlander, maar vanwege het woordspel met dom. Anders gezegd: een deel van de plaatsnaam wordt letterlijk genomen. Het gaat daarbij meestal om een zogenoemde volksetymologische interpretatie. Dom in Domburg wordt hier opgevat in de betekenis ‘niet slim’, hoewel het etymologisch gezien om een heel ander woord gaat.

Uit: Marnix Rueb, Niet te wènag!! Haagse Harry 2, Den Haag, Kap Nâh!!, 1997

In het juli/augustus- en het septembernummer van Onze Taal gaf ik een overzicht van ruim honderd van zulke uitdrukkingen die verwezen naar plaatsen in Nederland en Vlaanderen. Hieronder eerst enkele aanvullingen die ik naar aanleiding van deze artikelen ontving, en daarna een verzameling zegswijzen waarin wordt gespeeld met búítenlandse aardrijkskundige namen.

Uitdrukkingen met een woordspeling op een Nederlandse geografische naam; aanvullingen van lezers:

Den Helder

Een heldertje krijgen (voor het eerst gesignaleerd omstreeks 1940) = ‘een heldere ingeving krijgen’. Opgetekend uit de mond van een oud-marineman. Zoals bekend is Den Helder in Noord-Holland de voornaamste Nederlandse marinebasis. Mogelijk alleen in marinekringen bekend.

Heythuysen

Dat is van Heythuysen (omstreeks 1970) = ‘dat is (te) heet’. Dit wordt gezegd van voedsel of drank, bijvoorbeeld: ‘Die soep is van Heythuysen.’ Naar Heythuysen in Limburg. Heet wordt in het Limburgs uitgesproken als [heit]. De uitdrukking is gehoord in het Noord-Limburgse kerkdorp Oirlo (gemeente Venray). Vergelijk Warmond.

Mare

Mare ligt bij Leiden (omstreeks 1920 gehoord in Leiden). Gezegd tegen iemand die telkens ‘maar’ of (plat) ‘maarre’ zegt. De Mare was een waterloop van Leiden naar Warmond. Een informant schreef: ‘Ik kreeg dat te horen als reactie op een antwoord dat met maar begon, als je iets niet wilde doen, bijvoorbeeld: “Je moet naar bed.” “Maar het is pas zeven uur!” “Mare ligt bij Leiden, hup, opschieten!”’

Uithoorn

Zij is van Uithoorn (omstreeks 1935) = ‘zij is erg nieuwsgierig’. Naar Uithoorn in Noord-Holland, met een woordspeling op uithoren (‘Zij wil je uithoren’). Als iemand maar door bleef vragen, zei men ook wel: ‘Ik kom niet uit Uithoorn maar uit de Zwijgerstraat.’ Onder meer gehoord in Leiden en Zaandam.

Warmond

Het komt uit Warmond (omstreeks 1920) = ‘het eten of drinken is erg heet van temperatuur’. Naar Warmond in Zuid-Holland, met een woordspeling op warm + mond. De uitdrukking is gehoord in Leiden. Men zei ook: ‘Het komt niet uit Warmond’, voor eten of drinken dat afgekoeld of te koud was. Vergelijk Heythuysen.

Uitdrukkingen met een woordspeling op een buitenlandse geografische naam:

Bethlehem

Naar Bethlehem gaan (1899) = ‘gaan slapen’. Naar Bethlehem in Israël, met een woordspeling op bed. Men zei ook: ‘naar Bethlehem gaan, want Jeruzalem is te ver’. De Duitsers zeggen al sinds de zestiende eeuw: ‘nach Bethlehem gehen’. Er zijn verschillende vergelijkbare uitdrukkingen met fictíéve plaatsnamen. Zo zei men omstreeks 1930 in

[p. 267]

Purmerend: ‘naar Pluimendijk gaan’. Duitse voorbeelden zijn: Bettenhausen, Bettingen, Bettli-Alp, Federhausen en Ruhland. Vergelijk Rusland.

Brandenburg

Het is een brave Brandenburger (1861) = ‘het is een dronkaard’. Naar Brandenburg in Duitsland, met een woordspeling op brandewijn. Net als andere populaire volksdranken werd brandewijn - een samentrekking van (ge)brande wijn - op allerlei min of meer grappige wijzen verbasterd, bijvoorbeeld tot brandemoris, brandoelje en brander. Wanneer in het Duits werd gezegd: ‘Die Suppe ist in Brandenburg gewesen’, betekende dat Brandenburg iets heel anders, namelijk ‘de soep is aangebrand’.

Darmstadt

Een telegram uit Darmstadt (omstreeks 1960) = ‘een scheet’. Ook: een ijltelegram uit Darmstadt, ‘diarree’. Naar Darmstadt in Duitsland, met een woordspeling op darmen. ‘Het zal zo'n twintig jaar geleden zijn geweest’, aldus een informant, ‘dat ik een vergadering bijwoonde van de ondernemingsraad van het bedrijf waar ik werkte. De voorzitter schorste tijdens zijn betoog plotseling de vergadering omdat hij een “ijltelegram uit Darmstadt” had ontvangen. Later bleek dat hij wegens buikloop dringend naar het toilet moest.’

Duren

Duren is een schone stad (1627) = ‘volhouden is een goede zaak’. Naar Düren in Noordrijn-Westfalen, met een woordspeling op duren ‘het verlopen van zekere tijd’. Komt ook voor in de uitgebreide vorm Duren is een schone stad, die aan het Sparen ligt (naar de rivier het Spaarne en sparen ‘bewaren’). Men zei ook: ‘Duren is een schone stad en blijven duren een nog schonere’ en ‘Duren is een schone stad, maar Kortrijk ligt er zo dicht bij.’

Hongarije

Het is daar in Hongarije (1561) = ‘het is daar armoe troef’. Naar het land Hongarije, met een woordspeling op honger. Men schreef soms ook: ‘Hongerijen’. Tevens aangetroffen in de uitdrukkingen iemand naar Hongarije zenden ‘iemand honger laten lijden’ en Sint-Reinuit heeft het bewind over Hongerijen (Sint-Reinuit is de fictieve schutspatroon van de berooiden). Ook de uitdrukking eten als een Hongaar is een woordspeling op honger.

In het Duits wordt de landnaam Hongarije (Ungarn of Hungarn) eveneens met honger geassocieerd. Gulzig eten, fressen, wordt daarentegen verbonden met Friesland. Aus Friesland geht der gerade Weg nach Ungarn wil zeggen ‘van Friesland leidt de weg rechtstreeks naar Hongarije’. Het Frans kende vroeger een andere woordspeling op de landnaam Hongarije, namelijk prince de Hongrie (letterlijk: ‘Hongaarse prins’) ‘gecastreerde, impotente man’, met een woordspeling op hongre ‘ruin, gecastreerd paard’, een woord dat etymologisch overigens ook met Hongrie samenhangt.

Kalis

Over Kalis thuiskomen (1636) = ‘berooid van een reis terugkomen’. Naar de Franse havenplaats Calais, met een woordspeling op kaal in de betekenis ‘berooid’ (zo zei men ook: ‘kaal van een reis komen’). Varianten zijn: naar Kalis moeten voor ‘de welvaart vaarwel moeten zeggen’, naar Kalis gaan ‘bezig zijn arm te worden’ en Zij kruisen de straat tussen Kalis en Sint-Reinuit ‘het is armoedig met hen gesteld’ (Sint-Reinuit, de naam van de fictieve schutspatroon van de berooiden, wordt hier als plaatsnaam gebruikt).

Kalisbeemd werd in de zeventiende eeuw gebruikt ‘als grappige benaming voor het denkbeeldig grondbezit van iemand zonder vermogen’, aldus het Woordenboek der Nederlandsche Taal. Van armelui zei men dat ze in Kalisdijk of Kalishoek woonden. Overigens heeft Kalishoek werkelijk bestaan. Het was een plaatsje in Zeeland (later omgedoopt tot 's-Heerenhoek), maar ook een gehucht in Noord-Brabant. In het Duits werd van armoedzaaiers wel gezegd dat zij ‘nach Cas(s)ablanca gehen’, oftewel ‘naar Casablanca gaan’ (een stad in Marokko), om aan te geven dat hun ‘Kasse’ (‘kas’) ‘blank’ (‘leeg, blut’) was.

Kleef

Hij komt van Kleef (1561) = ‘hij is gierig, zuinig, niet scheutig’. Naar Kleef in Noordrijn-Westfalen, met een woordspeling op kleven ‘plakken’. Men zei ook: ‘Hij komt uit het land van Kleef [of: van Kleven]’ en ‘Hij is van Kleef, hij houdt meer van de heb dan van de geef.’ In 1726 schreef de Middelburgse predikant Carolus Tuinman in zijn beroemde spreekwoordenboek: ‘Hy is van Kleef. Dit kan gezegt worden van een gierigaard, en van een dief, welke beide als pek aan de vingeren hebben, zo dat'er het geld, of iets diergelyks, aan vast blyft hangen.’

In de uitdrukking Hij is van de familie Van Kleef (‘hij is gierig’) wordt gespeeld met de familienaam Van Kleef, maar die gaat natuurlijk ook terug op de Duitse stad Kleef. Een variant is Hij komt uit het land van Bever en is liever houder als gever. De plaats Bever in Vlaams-Brabant is hier waarschijnlijk alleen opgevoerd vanwege het rijm.

Kloppenburg

Te Kloppenburg komen (1561) = ‘klappen krijgen’. Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal naar Cloppenburg in het Duitse Neder-Saksen, met een woordspeling op kloppen ‘vechten’. Al in 1561 vermeldde spreekwoordenverzamelaar J. Sartorius: ‘Siet dat ghy niet te cloppenborch coemt.’ En in 1657 schreef J. de Brune: ‘Hy is tot kloppenborgh gheraeckt.’ Een Engelse tegenhanger is He has been at Hammersmith, ‘hij heeft een flink pak slaag gehad’, met een woordspeling op to hammer ‘hameren, meppen’. Hammersmith is een buurt in Londen.

Kloppenburg moet overigens niet worden verward met Klappenburg, dat ook al in 1561 is opgetekend (in de uitdrukking Hij is van Klappenburg). Het gaat hier om een fictieve plaatsnaam, met een woordspeling op klappen ‘praten’. De betekenis is: ‘hij is praatziek’.

Kranenburg

Op Kranenburg zetten (1877) = ‘opdrinken’. Door sommigen in verband gebracht met Kranenburg in Noordrijn-Westfalen, maar ook in Neder-Saksen en in Gelderland bestaan plaatsen met die naam. Er wordt in ieder geval gezinspeeld op kraan.

Noorwegen

Noorwegen zit in de lucht (1870) = ‘het wordt slecht weer’. Naar het land Noorwegen, doelend op noordse buien ‘hevige regenbuien’. In de uitdrukking Hij kijkt als een bok in Noorwegen (‘hij kijkt boos’) wordt Noorwegen geassocieerd met nors. ‘De bok geldt als het toonbeeld van norschheid’, verduidelijkte P.J. Harrebomée in 1858. ‘Een bok in Noorwegen mag in dit opzicht een dubbele bok zijn.’

Rusland

Naar Rusland gaan (1931) = ‘gaan slapen’. Naar Rusland, met een woordspeling op rust + land. Men zei ook, als woordspelige variant op slapen als een roos: ‘slapen als een Rus’ (‘diep slapen’). Vergelijk Bethlehem.

Worms

Naar Worms varen (1660) = ‘dood zijn’. Naar Worms in Duitsland, met een woordspeling op worm. Wie dood is, is voer voor de wormen. De Engelse uitdrukking to be gone to the Diet of Worms is voor tweeërlei uitleg vatbaar: het kan betekenen dat iemand ‘naar de rijksdag in Worms is vertrokken’, maar ook dat hij ‘voedsel voor de wormen is geworden’ (diet betekent zowel ‘rijksdag’ als ‘dieet’). Een lijkkoets werd vroeger in Engeland wel ‘Gravesend bus’ (‘bus naar Gravesend’) genoemd, zinspelend op grave ‘graf’ en end ‘einde’.

Aanvullingen en correcties kunt u sturen naar [e-mail] of naar de redactie van Onze Taal: Raamweg 1a, 2596 HL Den Haag. Geef bij aanvullingen s.v.p. aan waar, wanneer en in welke omstandigheden u de uitdrukking hebt leren kennen.