Onze Taal. Jaargang 70

Vijf keer meer dan

Alied Blom - Technische Universiteit Delft

Op bladzijde 253 van het oktobernummer 2000 ging de Taaladviesdienst van Onze Taal in op de vraag of je kunt zeggen dat Duitsland, met tachtig miljoen inwoners, ‘vijf keer meer inwoners’ heeft dan Nederland met zijn zestien miljoen inwoners. Het antwoord was ontkennend: vijf keer meer dan zestien miljoen zou neerkomen op 16 miljoen plus 5 keer 16 miljoen, dus 96 miljoen. Maar bij die verklaring is volgens mij verwarring opgetreden met constructies als twintig stemmen meer. Ik kan mij voorstellen dat men de constructie vijf keer meer wil ontraden, maar dat kan volgens mij niet op grond van de gevoerde redenering.

Meer krijgt in de woordenboeken de betekenis ‘in hogere mate’. In vijf keer meer specificeert meer de combinatie vijf keer. Keer brengt een element van herhaling in. De ‘hogere mate’ betreft hier dus een herhaling, oftewel een vermenigvuldiging. In twintig stemmen meer daarentegen specificeert meer een hoeveelheidsaanduiding. De ‘hogere mate’ betreft hier dus een gespecificeerde hoeveelheid - een optelling. Vermenigvuldiging of optelling: het komt niet van het woordje meer maar van de elementen die meer specificeert. Een herhaling leidt tot een vermenigvuldiging, een hoeveelheid tot een optelling. Nergens in Van Dale of het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) heb ik een aanwijzing kunnen vinden dat keer meer vermenigvuldiging en optelling in zich combineert. Zo geeft het WNT in het lemma meer het volgende bijbelcitaat: ‘1 Chron. 21,3: De Heere doe tot sijnen volcke, gelijk sy nu zijn, hondert mael meer’, in mijn modernere bijbeltje vertaald als: ‘De HERE moge aan zijn volk nog honderdmaal zoveel toevoegen als er nu zijn’. Hondert mael meer wordt dus vertaald als honderdmaal zoveel, conform mijn analyse.

Het antwoord van de Taaladviesdienst op de vraag of vijf keer meer hetzelfde is als vijf keer zoveel als had naar mijn idee dus ‘ja’ moeten zijn. Men kan de constructie natuurlijk wel op stilistische gronden ontraden, net zo goed als Engelse stijlmeesters five times

[p. 263]

more afwijzen. De populariteit van x keer meer dan zou men kunnen verklaren uit het feit dat het woordje als er niet in voorkomt - iets waar ook hypercorrecties als even groot dan en net zo groot dan hun zuigkracht aan ontlenen.

Naschrift Taaladviesdienst

In ons advies hebben wij duidelijk willen maken dat formuleringen als vijf keer meer dan verwarrend zijn. Veel mensen zullen vijf keer meer dan interpreteren als ‘vijf keer zo veel als’ (taalgebruikers kiezen vaak de eenvoudigste interpretatie), terwijl er volgens ons goede redenen zijn om aan te nemen dat het ‘zes keer zo veel als’ betekent.
Volgens het WNT kan meer gebruikt worden ‘met eene bepaling, aanduidende hoeveel de eene hoeveelheid grooter is dan de andere’ (lemma meer (VI), onder II, 7). In mevrouw Bloms voorbeeld twintig stemmen meer is die bepaling twintig stemmen. In onze voorbeeldzin ‘Duitsland heeft vijf keer meer inwoners dan Nederland’ is vijf keer de bepaling. Vijf keer zelf betekent niets; keer wordt in een rekenkundige bewerking meestal gevolgd door iets wat een hoeveelheid aanduidt (bijvoorbeeld vijf keer duizend of vijf keer de inkoopwaarde). Als die hoeveelheid niet expliciet wordt genoemd, kan vijf keer alleen worden aangevuld met iets wat in de context bekend mag worden verondersteld, in dit geval het aantal inwoners van Nederland. ‘Vijf keer het aantal inwoners van Nederland’ is dus de bepaling die - volgens de omschrijving in het WNT - aanduidt hoeveel de ene hoeveelheid (het aantal inwoners van Duitsland) groter is dan de andere (het aantal inwoners van Nederland).
Constructies met keer meer zijn vooral problematisch doordat er twee rekenkundige bewerkingen door elkaar lopen: keer duidt op vermenigvuldiging, meer op optelling. Mevrouw Blom schrijft dat ze geen aanwijzing heeft kunnen vinden dat keer meer vermenigvuldiging en optelling in zich combineert. Dat wil echter nog niet zeggen dat die combinatie uitgesloten is, laat staan dat daarin het optellingselement verdwijnt. Bij wat kleinere getallen komt die combinatie in elk geval wél voor. ‘Ik heb één keer meer boeken dan jij’ betekent ondubbelzinnig ‘twee keer zo veel, dubbel zo veel als jij’. Ook in een half keer meer of de helft meer zijn optelling en vermenigvuldiging aanwezig. Van Dale (1999) omschrijft de zin ‘bij mij krijgt u de helft meer voor hetzelfde geld’ (bij het lemma helft) als ‘nog half zoveel’, oftewel ‘nog eens een half maal zo veel erbij opgeteld’. Niemand interpreteert die zin als ‘(slechts) de helft van het genoemde voor hetzelfde geld’.
Kennelijk kunnen we een half keer meer (of de helft meer) en één keer meer zonder nadenken aanvullen met iets als ‘datgene wat eerder is genoemd of bekend mag worden verondersteld’. Het zou een logische stap zijn om dat bij twee keer meer, drie keer meer, etc. ook te doen. Toch slaat bij grotere getallen de twijfel toe: sommigen interpreteren x keer meer dan ook dan als een combinatie van optelling en vermenigvuldiging (zoals wij), anderen als alléén vermenigvuldiging (zoals mevrouw Blom). Het lijkt erop dat hoe groter x is, hoe minder inzichtelijk de rekenkundige bewerking wordt, en hoe sterker de neiging is om te kiezen voor een eenvoudigere interpretatie. Dus: hoe groter het getal, hoe groter de kans op verwarring.
Ook de Schrijfwijzer (1995) van Jan Renkema waarschuwt voor verwarring: ‘Als bedrag A drie keer groter is dan bedrag B, moet je dan driemaal het bedrag B bij B optellen, en is dus bedrag A vier maal zo groot als B? De door sommigen als fout aangemerkte constructie met x keer groter dan kan beter niet worden gebruikt vanwege de kans op verwarring.’
Een argument om x keer meer dan te interpreteren als vermenigvuldiging - zoals mevrouw Blom doet - is dat er ook constructies voorkomen van het type x keer minder dan. Op internet hebben we deze constructie vaak aangetroffen, zoals in: ‘In een laag-energiehuis wordt 3 keer minder energie verbruikt dan in een gemiddeld nieuw huis.’ Zulke constructies kunnen alleen maar als deling worden geïnterpreteerd, en niet als aftrekking. Als x keer minder deling uitdrukt, is het verklaarbaar dat x keer meer vermenigvuldiging kan uitdrukken.
Dat de constructie vijf keer meer dan in de betekenis ‘vijf keer zo veel als’ moeilijk tegen te houden is, zullen we niet bestrijden, en op dat punt geven we mevrouw Blom dan ook gelijk. Dat neemt echter niet weg dat de constructie verwarrend is en beter vervangen kan worden door een ondubbelzinnige formulering als vijf keer zo veel als of juist zes keer zo veel als.

Illustratie: Hein de Kort