Onze Taal. Jaargang 70

[p. 250]

Retorica als remedie tegen de oppervlakkigheid
Interview met Quintilianus-vertaler Piet Gerbrandy

Jaap de Jong

Dit voorjaar verscheen er eindelijk een vertaling van Quintilianus' meesterwerk De opleiding tot redenaar. Het leverde vertaler Piet Gerbrandy juichende kritieken op. Wat heeft het boek ons na negentien eeuwen nog te zeggen? Een gesprek met Gerbrandy over Nederlandse welsprekendheid, taalonderwijs en het verbijsterende gebrek aan stijlgevoel. ‘Het is in Nederland geen tweede natuur om op mooie zinnen te letten.’

Piet Gerbrandy (1958) is classicus en dichter, en woont in Winterswijk. Hij schrijft poëziekritieken voor de Volkskrant en publiceert essays in onder meer De Groene Amsterdammer en Hollands maandblad, gebundeld in Boeken die ertoe doen. Essays over klassieke literatuur (2000). Zijn eerste poëziebundel, Weloverwogen en onopgemerkt, werd in 1997 bekroond met de Van der Hoogt-prijs. Nors en haten verscheen in 1999, dit najaar gevolgd door De zwijgende man is niet bitter. Hij werkt aan een bloemlezing van klassieke filosofische teksten en aan een Romeinse literatuurgeschiedenis.

Toen hij in 1988 als docent klassieke talen in de avonduren begon met het vertalen van het magnum opus van Quintilianus, Institutio oratoria, kon Piet Gerbrandy niet bevroeden dat hem dat twaalf jaar zou kosten. En dat is maar goed ook, want anders hadden we het na negentien eeuwen nog steeds moeten stellen zonder Nederlandse vertaling van het uitgebreidste adviesboek uit de klassieke retorica. Gerbrandy liet zich soms wel afleiden. Dan schreef hij wat schoolboeken, poëziekritieken en essays over klassieke literatuur (en ook debuteerde hij als dichter), maar al spoedig begon het vertalersgeweten weer te knagen en zocht hij de twaalf boekrollen met in totaal 750 bladzijden Latijn weer op. ‘Elke avond twee uur vertalen, dan had ik weer twee bladzijden af.’

Aan Gerbrandy's arbeidsethos en het feit dat hij steeds meer verwantschap met die ‘degelijke, aardige Romeinse schoolmeester’ is gaan voelen, hebben we dit monument van retorische kennis te danken. En de inspanning - hij besteedde ook nog zes maanden aan uitgebreide naam- en zaakregisters - is niet voor niets geweest. ‘Een geniaal boek van een geniale vertaler’, schreef Hugo Brandt Corstius. ‘Een veel meer dan bewonderenswaardige prestatie’, prees Kees Fens hem: ‘Hij heeft een groot boek, dat men moet lezen met de rust van een steen, in onze cultuur binnengebracht.’ Jeltje van Nieuwenhoven, de voorzitter van de Tweede Kamer, heeft inmiddels een exemplaar van het boek naast de dikke Van Dale op haar bureau geplaatst.

Saai pratend hoofd

Spreekvaardigheid was voor de Griekse en later de Romeinse burgers van levensbelang. Je moest je in het klassieke Athene en Rome kunnen verdedigen als je voor een gerechtshof werd beschuldigd. Via redevoeringen kon je invloed uitoefenen op de politieke besluitvorming, of een prestigieuze prijs in een welsprekendheidswedstrijd winnen. Een degelijke opleiding bestond toen dus voor een goed deel uit onderwijs in retorica, de kunst van welsprekendheid. Hoe belangrijk is het nú om een goede toespraak te kunnen houden? Piet Gerbrandy: ‘Tegenwoordig is vooral de uiterlijke welsprekendheid belangrijk: hoe kom je over op televisie? Heb je het juiste pak aan? Zo'n Den Uyl, die toen hij het ontslag van zijn kabinet aan de koningin ging aanbieden werd gefotografeerd in een slonzige regenjas met plakkerig haar, dat zie je tegenwoordig echt niet meer. Voorlichters en mediatrainers waken nu over het publieke “ethos” van politici, inclusief coiffure en flitsend pak.’

‘Maar met de taalbeheersing en het stijlgevoel van sprekers is het erbarmelijk gesteld. De speechschrijvers van de ministers doen, geloof ik, wel hun best om een paar citeerbare spreuken te leveren, maar als je politici à l'improviste in de Tweede Kamer hoort spreken, is dat niet om aan te horen. Voormannen als Troelstra en Domela Nieuwenhuis schijnen wel boeiende sprekers te zijn geweest, maar de enkele geluidsfragmenten die ik van mijn grootvader [de oud-premier Piet Gerbrandy - JdJ] heb gehoord, klonken ook houterig. Dat gebrekkige stijlgevoel van onze sprekers interesseert tegenwoordig blijkbaar niemand, anders zouden de politici wel meer werk van hun tekst maken. In Amerika wordt het meer gewaardeerd, en sprekers als Clinton en Bush maken - ongetwijfeld met behulp van hun speechschrijvers - wel vaak mooiere zinnen. Met goed klinkende “trikola”, van die opsommingen in drieën, en aardige alliteraties. Redevoeringen op de Nederlandse televisie: wie luistert daar nu naar? De mensen zappen direct weg als ze zo'n saai pratend hoofd zien. Om nog maar te zwijgen van de troonrede. In retorische zin is dat een

[p. 251]

potsierlijk dieptepunt. Het wordt voorgelezen op een toon van: ik hoor hier eigenlijk niet bij. Het is een ritueel geworden waaruit alle mooie zinnen zijn geschrapt in de redactierondes.’

Maar er zijn toch heel veel mensen die op symposia en tijdens congressen moeten spreken? Nederlandse ingenieurs bijvoorbeeld houden gemiddeld zo'n zeventien korte en lange presentaties per jaar. Voor hen is presentatievaardigheid wel van belang.

‘Tja, dat soort presentaties worden vaak met PowerPoint gehouden. Dat ziet er dan wel goed uit, maar wat ze erbij vertellen, is doorgaans slecht geformuleerd. Stijlgevoel ontbreekt. Van de presentaties en lezingen die ik soms moet bijwonen, word ik zo moedeloos. Sprekers maken met hun taal en uitstraling zelden een gebeurtenis van hun toespraak. Ze lezen vaak gewoon op wat ze met PowerPoint op het scherm geprojecteerd hebben. Quintilianus zou waarschijnlijk het stereotiepe van veel van die PowerPoint-presentaties hoofdschuddend hebben afgewezen.

Sinds ook de kerkelijke donder-en-bliksempreken zijn verdwenen, is onze toesprakencultuur zeer verschraald.’

Goudmijn vol adviezen

Als je zo somber bent over de huidige waardering voor welsprekendheid, waarom vertaal je er dan toch zo'n dik boek over?

‘Het boek is natuurlijk allereerst historisch erg interessant: het geeft een prachtig beeld van de Romeinse cultuur. Het staat vol met mooie anekdotes over politieke gebruiken, normen en waarden, en omgangsvormen. Wat ik vooral erg waardeer, is Quintilianus' grote passie voor taalbeheersing en stijl. Hij noemt dat het belangrijkste onderdeel van het spreken en besteedt vier boekrollen aan onder meer foutloos taalgebruik, heldere, aantrekkelijke stijl (inclusief alle stijlfiguren) en muzikale woordschikking. Wat niet goed geformuleerd is, is niets. Het is in Nederland geen tweede natuur om op mooie zinnen te letten. Sterker nog: wie ze wel maakt, wordt argwanend bejegend. We mogen er vooral niet te veel aandacht aan besteden: doe maar liever gewoon. Volgens mij kunnen naast sprekers vooral schrijvers en journalisten veel hebben aan deze goudmijn vol adviezen over de zin van stijlfiguren, de manieren waarop je zinnen in elkaar zet, en ook over argumentatie.’

Wat vind je zijn belangrijkste inzicht?

‘Precisie, toewijding en inspanning: daarop legt Quintilianus voortdurend de nadruk. Wil je een goed spreker of schrijver zijn, dan moet je bereid zijn daar lang voor te werken. Een goede opleiding kost twintig jaar. Kennis van zaken doe je op door een brede interesse en de bereidheid je ergens echt in te verdiepen. Niet alleen de grote lijnen, ook de details doen ertoe. Quintilianus is een boegbeeld tegen de oppervlakkigheid.’

‘Onzorgvuldig formuleren is een teken van onzorgvuldig denken. Hij gaat zelfs zo ver te stellen dat je alleen een echt beschaafd mens kunt zijn als je een perfecte taalbeheersing hebt: retorica is de basis van beschaving, zegt hij zijn grote voorbeelden Cicero en Isocrates na.’

Quintilianus deinst er niet voor terug de meest microscopische kwesties van het spreken te beregelen. Over de stand van de vingers bij het presenteren van een argument, het inzetten van je wenkbrauwen, het vermijden van afwijkende kapsels en de manier waarop je je toga moet dragen (‘De linker arm mag zover opgeheven worden, dat hij als het ware een rechte hoek vormt, waarover de dubbele zoom van de toga gelijkmatig is heengelegd’). Ontkomt hij aan de kritiek dat hij een dorre schoolmeester is die denkt dat welsprekendheid in regels te vangen is?

‘Het aardige is dat hij die regeltjes ook weer relativeert. Keer op keer waarschuwt hij voor muggenziften: het gaat hem niet om die regeltjes, maar om de spreker. Die moet op een of andere manier - desnoods door van die regels af te wijken - overtuigend zijn. De opleiding tot redenaar is in zekere zin ook een etiquetteboek. De spreker moet weten hoe het hoort, zodat hij op het publiek overtuigend en betrouwbaar overkomt. Die passages over de taal van de handen suggereren dat die gebaren in zijn tijd conventioneel en deels betekenisvol waren. Nu kijken we er wel een beetje raar van op.’

Seksuele onthouding

Een ander merkwaardig advies gaat over stemgebruik: om te voorkomen dat onze stem ‘verschrompelt tot het gepiep van schandknapen, vrouwen en zieken’ doen we er goed aan ‘te wandelen, de huid regelmatig te oliën, ons te onthouden van seks, en voor een gemakkelijke spijsvertering te zorgen’.

Piet Gerbrandy: ‘Sinds ook de kerkelijke donder-en-bliksempreken zijn verdwenen, is onze toesprakencultuur zeer verschraald.’
Foto: Hans van Lith

‘Ja, ik heb ook erg gelachen om dit advies. Waarschijnlijk zit daar de toenmalige wetenschappelijke theorie over de lichaamsvochten, de humeuren, achter. Daar geloofden ze toen oprecht in. Maar goed, sommigen geloven ook nog steeds dat seksuele onthouding voor een voetbalwedstrijd een beter resultaat oplevert.’

Welke rol zie je weggelegd voor retorica in het onderwijs?

‘De retorica leert dat sprekers er altijd voor moeten

[p. 252]

zorgen overtuigend over te komen. Presenteren met schwung en duidelijk maken dat wat je zegt het allerbelangrijkste is. Dat zijn dingen die ik zelf heb geleerd. Ik mag graag in mijn lessen wat pathos gooien: een minuut of tien echt oreren, met vlammende verhalen proberen mijn leerlingen te pakken. En niet zonder succes, geloof ik.’

Standbeeld van Marcus Fabius Quintilianus in diens geboorteplaats Calahorra in Spanje. Hij leefde van ongeveer 40 tot ongeveer 100 na Christus en werd advocaat in Rome. Hij schreef het boek Institutio oratoria aan het einde van een fraaie loopbaan, als eerste van staatswege aangestelde hoogleraar welsprekendheid.

‘Een oude retoricaoefening die nog steeds vrij goed werkt bij mijn leerlingen, is dat ze allemaal een mythe moeten vertellen - uit het hoofd. Bij de helft slaat dat goed aan en levert dat iets aardigs op. Je kunt, door ze erin te oefenen, leerlingen leren hun spreekangst te overwinnen. Na een paar keer durven ze ook te presenteren zonder alles van een blaadje op te lezen. Ook een pakkende beginzin en rustig spreken is ze wel aan te leren.’

En de memoria-adviezen van Quintilianus, de hulpmiddelen om een eenmaal verzonnen, geordende en uitgeschreven toespraak uit het hoofd te leren?

‘Quintilianus' memoriatechniek is te ingewikkeld, ook volgens hemzelf trouwens. De spreker moet een bekend gebouw in gedachten nemen en in de verschillende kamers van dat huis, als het ware de verschillende onderdelen van de toespraak plaatsen. De koppeling van de delen van de toespraak aan die ruimtes vormt een geheugensteun voor de spreker. Omdat de Romeinen dat van jongs af aan leerden, en erg veel gedichten, spreuken en gemeenplaatsen uit het hoofd leerden, kon het toen werken. Nu vinden kinderen het al moeilijk om twintig woordjes te leren. Hoewel ik zelf een voorstander ben van het herinvoeren van versjes leren of het memoriseren van gedichten,

“Je kunt, door ze erin te oefenen, leerlingen leren hun spreekangst te overwinnen.”

weet ik zeker dat de meeste docenten daar niets in zien. Een aanpak die beter in onze tijd past, is het zo vaak oefenen vanaf gedeeltelijk uitgeschreven aantekeningen dat de spreker leert enigszins te improviseren.’

‘Helaas gaat de tijd die gestoken wordt in deze vaardigheden weer ten koste van het literatuuronderwijs, en dat is nu juist weer zo broodnodig voor het ontwikkelen van stijlgevoel en het prikkelen van de verbeelding. Het evenwicht in het schoolprogramma is momenteel zoek.’

Inhoud de opleiding tot redenaar

In twaalf boeken beschrijft Quintilianus de opleiding tot redenaar van de wieg (boek I: ‘Laat voor alles het taalgebruik van de kindermeisjes foutloos zijn’) tot aan het graf (boek XII: wanneer moet een redenaar zijn loopbaan beëindigen en waarmee kan hij zijn levensavond zinvol vullen?).

I	Vooropleiding: lagere school en middelbare school
II	Onderwijs van de retor; omschrijving van het begrip ‘retorica’
III	Oorsprong en elementen van de retorica; eerste onderdeel: vinding; drie genres
IV	Vinding: delen van de redevoering
V	Vinding: argumentatieleer
VI	Vinding: slotwoord; emoties; humor
VII	Tweede onderdeel: ordening; statusleer
VIII	Derde onderdeel: verwoording: stijldeugden; amplificatie; sententiën; tropen
IX	Verwoording: stijlfiguren; muzikale woordschikking
X	Verwoording: literatuurgeschiedenis; oefening; improvisatie
XI	Vierde stijldeugd: gepastheid; vierde onderdeel: memoria; vijfde onderdeel: actio
XII	De redenaar aan het werk; stijltypologie; afsluiting

Vermaledijde basisvorming

‘Er is helaas veel mis in ons taalonderwijs. Het begint op de basisschool al met docenten die het Nederlands niet beheersen. Pabo-studenten kunnen niet spellen en weten niet waar de Betuwe ligt. De leerkrachten van mijn kinderen waren op twee of drie na mensen zonder belangstelling of diepgang. Daarna komt de middelbare school met die vermaledijde basisvorming. Voor domme kinderen is het te moeilijk en voor slimmerds veel te gemakkelijk. Door de talrijke fusies staan voormalige lts-docenten nu voor vwo-leerlingen, aan wie ze veel te lage eisen stellen. Ze doen een beetje aan ontleden, maar zo weinig dat de leerlingen het snel weer vergeten; voor opstellen geven ze een cijfer, maar nauwelijks uitleg over wat er precies goed is en beter kan: te tijdrovend. De algemene ontwikkeling van de kinderen is zo gering dat ze erg veel moeite hebben om een interessante spreekbeurt te houden.’

Leerlingen beschikken misschien minder over parate kennis, maar ze leren nu toch wel goed informatie zoeken op internet?

‘Leerlingen zoeken wel informatie op internet, maar zonder referentiekader kunnen ze rijp en groen niet van elkaar onderscheiden. Ze snappen het niet en plakken de informatie op een onhandige manier in hun verhaal.’

‘Quintilianus schrijft ergens: “De vaardigheid tot interpungeren [het plaatsen van de juiste rusten in de zin] moge dan geen grote deugd zijn, als je die niet bezit kun je tijdens je optreden de rest wel vergeten.” Die nadruk op inspanning en precisie mis ik sterk in alle discussies over onderwijs. Algemene ontwikkeling moet een van de belangrijkste doelen van onderwijs zijn. Kennis van aardrijkskunde en geschiedenis, belangstelling voor details, ook voor de spelling van woorden. Als leerlingen geen kennis hebben, kunnen ze ook geen boeiende toespraken leren houden. Zo'n cultuur levert ook geen grote sprekers op.’

‘In onderwijsland voel ik me langzamerhand met al die discussies over “leren leren”, waarbij kennis van de wereld en van de taal een steeds geringere rol speelt, een roepende in de woestijn. Maar dat humanistische onderwijsideaal van Quintilianus is me steeds meer gaan overtuigen.’