Onze Taal. Jaargang 70

[p. 253]

Verse woorden
De persoonlijke noot

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Een woordenboek is nooit af. Op het moment dat er een nieuwe editie in de winkel ligt, is die alweer verouderd - de woordenschat verandert immers dagelijks. In de serie ‘Verse woorden’ gaat Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon tweemaandelijks in op de nieuwe woorden die de redactie van Van Dale zoal tegenkomt, en op de overwegingen om ze al dan niet op te nemen in een volgende editie.

Tegenwoordig gebruiken woordenboekredacteuren bij de selectie van nieuwe woorden en uitdrukkingen grote elektronische bestanden met daarin hele jaargangen van kranten en tijdschriften. Maar nog niet zo lang geleden vond die selectie plaats op basis van de woorden die redacteuren en hun informanten optekenden uit de krant en andere schriftelijke bronnen. Dat persoonlijke interesses en voorkeuren daarbij een rol spelen, ligt voor de hand - al was het maar omdat ze van invloed zijn op de keuze van te lezen krantenartikelen, en daarmee op het type woorden dat verzameld wordt. Zo treft een redacteur met belangstelling voor klassieke muziek die veel muziekrecensies leest een incourant woord als bachtrompet allicht eerder (en vaker) aan dan een redacteur die zich vooral in voetbalverslagen verdiept.

Onlangs genoteerd

adoptiekoe	koe die door een burger wordt geadopteerd, waarbij deze jaarlijks een bedrag betaalt aan de boer, die vervolgens het geld aanwendt om de levensomstandigheden van de koe te verbeteren.
calamiteitenverlof	kortdurend betaald verlof in verband met dringende persoonlijke omstandigheden.
flitsgeheugen	opslagmedium zonder bewegende delen voor de opslag van digitale informatie in digitale camera's, mobiele telefoons e.d.
gelbra	met gel gevulde push-upbeha waarmee het decolleté van een vrouw in de gewenste vorm kan worden gemanipuleerd.
muziekmobieltje	mobiele telefoon waarmee ook digitale muziek kan worden afgespeeld die eerder is geladen vanaf de computer of het mobiele internet.
pleisterpil	anticonceptiepil in de vorm van een pleister die de werkzame stof gelijkmatig via de huid afgeeft.
ruimtezeilen	een tocht maken door de ruimte met een ruimtevaartuig dat wordt voortbewogen door zonlicht dat met enorme kunststof zonnezeilen wordt opgevangen.
schepsaus	gebonden, dikvloeibare saus.
schroefdak	rieten dak dat op een dichte ondergrond (houten platen e.d.) wordt geschroefd.
subsidieval	het verschijnsel dat mensen minder subsidies krijgen naarmate ze meer verdienen, waardoor hun besteedbare inkomen bij salarisverhogingen e.d. nauwelijks stijgt.

Eigen signatuur

De persoonlijke belangstelling van redacteuren en informanten is dus tot op zekere hoogte van invloed op het maken van een trefwoordenselectie; ook voor woordenboekmakers geldt dat ze meer oog hebben voor wat hun interesseert. Natuurlijk zijn er manieren om die subjectiviteit te reduceren. Ideaal hiervoor is een representatief databestand met gegevens over frequentie en spreiding van alle voorkomende taalvormen. Maar zolang dat niet voorhanden is, moet men zich (mede) baseren op veel en vooral verschillende schriftelijke bronnen, en op informanten van diverse pluimage, en daarmee wordt de ruimte voor subjectiviteit groter. Die subjectieve elementen hebben meestal betrekking op een bepaald idioom of jargon. Het zijn vooral deze woorden die een woordenboek een unieke eigen signatuur geven.

Wie een willekeurig woordenboek vanuit dit perspectief bekijkt, zal meestal na enig zoeken wel een aantal voorbeelden van die ‘eigen signatuur’ tegenkomen. De grote Van Dale bijvoorbeeld bevat te edities lang veel meer trefwoorden met betrekking tot de klassieke muziekcultuur dan trefwoorden die verband houden met de popmuziek - en dat had zeker ook te maken met de persoonlijke voorkeuren van de redacteuren en hun informanten. Maar daarnaast spelen bij dergelijke keuzes vaak ook andere zaken een rol. Bij ‘klassiek versus pop’ moet bijvoorbeeld bedacht worden dat popmuziek in de jaren vijftig en zestig (en later ook nog wel) als een subcultureel (en misschien ook wel minderwaardig) verschijnsel werd beschouwd. Bovendien was het destijds nog lang niet duidelijk of popmuziek en de bijbehorende terminologie een blijvend onderdeel van onze cultuur en onze woordenschat zouden worden.

Wah-wahgitaar

Wat ook een rol kan spelen, is de mate waarin de terminologie gefixeerd is: de woordenschat rond klassieke muziek heeft een lange geschiedenis en heeft voor het grootste deel een vastomschreven betekenis, terwijl het jargon van de popmuziek veel veranderlijker is.

Door dit soort factoren - persoonlijke belangstelling en verschil in duurzaamheid van de terminologie kan het dan ook voor komen dat het zeer incourante woord bachtrompet wél in het woordenboek beschreven is en wah-wahgitaar niet, terwijl dat woord in het laatste decennium veel vaker en bovendien met een stijgende frequentie in de krant voorkwam. In de nabije toekomst zal wah-wahgitaar dan ook zeker opgenomen worden, ook al omdat inmiddels is gebleken dat popmuziek alweer een paar generaties meegaat en dat zich in verband daarmee ook een min of meer vast jargon begint te vormen.

Babyblues

Er is overigens nóg een reden waarom sommige woorden het woordenboek niet halen: ze komen niet of nauwelijks voor in de krantencorpora die de lexicografen als bronnenmateriaal gebruiken. Dit is het geval met woorden die vooral in gesproken taal en/of in gespecialiseerde media voorkomen. Een voorbeeld daarvan is de woordenschat met betrekking tot de zorg

[p. 254]

voor baby's en peuters. Wie verzeild raakt in een samenscholing van jonge ouders, zal heel wat woorden horen die slechts zeer spaarzaam in de krant voorkomen, zoals apgarscore, ewingtest, groentehapje, startkoekjes, opvolgmelk, babyblues (enigszins droevige, gedesillusioneerde stemming die sommige kraamvrouwen hebben), peuterpuberteit en poepbroek. In tijdschriften en op internetsites over babyzorg en opvoeding blijken zulke woorden heel courant te zijn, maar zulke gespecialiseerde media behoren niet tot het standaardbronnenmateriaal van het woordenboek. Daarom halen zulke woorden het woordenboek niet of slechts bij uitzondering (wél bijvoorbeeld groentehapje). Dat kan veranderen als een redacteur of informant zelf kinderen krijgt en op grond van die persoonlijke omstandigheid de woorden die hij of zij om zich heen hoort, gaat volgen in tekstcorpora en in de eigen talige omgeving. Hoewel een te grote invloed van dergelijke persoonlijke interesses en omstandigheden zo veel mogelijk gereduceerd wordt, zal het laatste spoortje subjectiviteit in de trefwoordkeuze pas helemaal kunnen verdwijnen als er een ideaal corpus van geschreven en gesproken taal zou bestaan. Maar hoewel er wel wordt gestreefd naar de realisatie van dat ideale corpus, zal het - het is immers een ideaal - er gelukkig nooit komen, en dat garandeert dat elk woordenboek zijn eigen persoonlijke noot kan behouden.

Illustratie: Jaap Vegter