Onze Taal. Jaargang 70

[p. 226]

Woordenboek van de poëzie
Diensthuis

Guus Middag

‘Liefst niet’ is een gedicht over werk en gezin van Anton Korteweg, uit de bundel Voor de goede orde (1988):

Heb een ijzeren diensthuis voor acht uur per dag maar
kan er bij zitten. Ook van het gezin is het huis
niet zo wijd - warm is het wel. Zelf beide
gekozen, wat scheelt, maar afgezien daarvan
wou ik toch liefst niet uitgeleid: ik wantrouw wat
op eigen kracht niet kan worden bereikt.

Dus wolk noch vuurkolom voor mij. Maar mocht je ooit
geknecht me neer doen zitten bij me, heb ik niemand
dan jou, wil ik weg, dan zal ik toch, vrees ik, je vragen
om dekking. Mag je je hand uitstrekken tegen hen
die me belagen. En redden. Als ik maar niet
verlangen hoef naar wat je me verlaten liet.

Schoonmaaksters en dienstboden spreken wel van hun ‘werkhuis’ als ze het hebben over het pand waar ze hun schoonmaak- en dienstbodewerk doen. Met het diensthuis, in de eerste regel, zal Korteweg zijn werkhuis bedoelen, de plek waar hij acht uur per dag in dienst is. Het is een ‘ijzeren’ diensthuis, zegt hij. Dat roept gedachten op aan ijzeren tucht en staalindustrie, of aan kooien met tralies en strafgevangenissen met rasterluiken, maar voor wie iets weet van leven en werk van de dichter zou het ijzer ook eenvoudigweg kunnen verwijzen naar het gebouw waar hij zijn brood verdient: het Nederlands Letterkundig Museum te Den Haag, ondergebracht in het grote witte complex waarin de Koninklijke Bibliotheek is gehuisvest; de buitenkant daarvan is met aluminium platen afgewerkt. In dat museum is Korteweg niet werkzaam als schoonmaker, dienstbode of dozensjouwer, maar als directeur. Zwaar lichamelijk werk wacht hem daar dus niet; hij kan erbij blijven zitten.

Anton Korteweg in zijn werkkamer
Foto: Annemieke Schrage

Kortewegs diensthuis is niet tegelijk ook zijn dienstwoning. Hij heeft ook nog een gewoon huis: niet van ijzer, ook niet zo groot, maar wel weer warm. Er lijkt zich dus een geijkte tegenstelling af te tekenen (kil groot werkgebouw tegenover kleine gezellige eengezinswoning), maar zo simpel is het niet. Daarvoor goochelt Korteweg te veel met interne tegenwerpingen en modaliteiten (‘maar’, ‘ook’, ‘wel’ en ‘toch’). Vermoedelijk is hij met beide huizen wel tevreden, en bovendien heeft hij er, zoals hij zegt, zelf voor gekozen. Dat is wat hij graag doet: zelf kiezen, niet afhankelijk zijn en ‘op eigen kracht’ iets bereiken.

Uittocht

Het was mij op dit punt, halverwege het gedicht, nog niet duidelijk waar de dichter naartoe wilde met zijn verhandeling, maar na de witregel begon me wel iets op te vallen. ‘Wolk noch vuurkolom’: was dat niet bijbels? En gold dat ook niet voor woorden als ‘knechten’ en ‘doen neerzitten’, ‘belagen’ en ‘redden’, en met terugwerkende kracht voor de vreemde formulering met het ‘uitgeleid’ worden in de vijfde regel? Het klónk in ieder geval ouderwets, als Statenvertalingtaal. Bij de hand uitstrekken vermeldt Van Dale apart een specifieke bijbelse betekenis, gevolgd door een citaat uit het boek Exodus. Kortewegs gedicht bevat wel meer toespelingen op de uittocht (ex-odus, uit-leiding) van het joodse volk uit Egypte.

Het heeft er dan ook alle schijn van dat de dichter in het tweede deel het woord richt tot God: de God zonder wie hij het wel zou willen stellen, maar die hij misschien toch nog nodig heeft. Als de dichter zich ooit ontredderd zou voelen of alleen zou komen te staan, dan zou hij God vermoedelijk toch stiekem om hulp gaan vragen. En dat alles liefst op zijn eigen voorwaarden, dus bij voorkeur zonder heimwee, naar een vroeger geloof bijvoorbeeld. Er zit iets brutaals en vrijpostigs in deze houding, en misschien zelfs wel iets godslasterlijks. Wordt God hier serieus aangeroepen, als de God van leven en dood die in het stervensuur de helpende hand mag komen bieden? Of richt hij zich hier eerder spottend tot diezelfde God, die te zijner tijd in het geval van ontslag, VUT en pensioen mag helpen bij een rustige uitleiding uit het diensthuis en het ambtenaarlijk dienstverband?

Slavernij

Het zit er voor mijn gevoel een beetje tussenin - een positie die ook is af te lezen aan Kortewegs gebruik van het woord diensthuis. Dat lijkt een oud Nederlands woord, natuurlijk gevormd, verwant met woorden als werkhuis en dienstwoning, waar men zich tal van gebruiksmogelijkheden bij voor kan stellen, van gevangenis tot bordeel en van kazerne tot kerk. Maar

[p. 227]

het curieuze is dat het woord welbeschouwd niet bestaat, alleen maar als de vertaling van een Hebreeuws woord en alleen maar in één vaste wending. Exodus 20:2: ‘Ik ben de Heere uw God, die u uit Egypteland, uit het diensthuis, uitgeleid heb’ (ook in Ex. 13:3, 13:14; Deut. 5:6, 7:8; Jozua 24:17; Richt. 6:8; Jer. 34:13).

Volgens het Woordenboek der Nederlandsche Taal is een diensthuis een huis ‘waar men als ondergeschikte, als slaaf werkzaam is’; het woord komt ‘alleen in den bijbel en in bijbelschen stijl’ voor. Van Dale zegt dat een diensthuis (geen meervoud, bijbeltaal) een ‘huis der dienstbaarheid’ is, wat dat ook maar precies moge zijn, waarna het citaat uit Exodus volgt. Het klinkt vriendelijk, ‘diensthuis’, als een vertrouwde plek waar men met collega's een fijne dienst kan draaien, maar in de werkelijkheid van de bijbel is het een eufemistische vertaling voor een ellendige toestand van onderdrukking. Om een of andere reden besloten de Statenbijbelvertalers indertijd niet te kiezen voor een vertaling met slavernij of knechting, maar voor diensthuis, met alle misverstanden van dien. Zie bijvoorbeeld deze zin, gevonden in een PvdA-geschrift, over Troelstra: ‘Hij zag zichzelf als een tweede Mozes die de arbeidersklasse uit het diensthuis der knechtschap zou leiden, en de partijleden accepteerden zijn leidersrol volledig en met overgave.’ Het diensthuis der knechtschap: dat betekent zoveel als de slavernij van de slavernij.

Het leidde er ook toe dat van huis uit bijbelvaste ambtenaren in overheidsdienst spraken van hun diensthuis als ze het over hun moderne, goed geventileerde, ruim bemeten, van prettige zonwering voorziene Haagse werkkamers hadden, waar zij tegen een aantrekkelijk salaris, met flexibele werktijden en een goede pensioenvoorziening aan dienstbaarheid konden doen - heel anders dan de barre omstandigheden waaronder de joodse slaven indertijd voor de Egyptenaren moesten werken.

Noteren wij daarom in het woordenboek van de poëzie: ‘diensthuis (bijbels) slavernij; ook wel, ten onrechte, gebruikt voor de vrijwillige slavernij van een leuke directeursbaan, acht uur per dag, bij een landelijke museuminstelling op het gebied van Nederlandse letterkunde en dierzelver documentatie, of voor het pand, aan alle eisen van de Arbowet voldoend, waarin deze functie wordt uitgeoefend (Prins Willem-Alexanderhof 5, 2595 BE Den Haag).’