Onze Taal. Jaargang 70

[p. 222]

Van Aardenburg tot Zwijndrecht [2]
Uitdrukkingen met een woordspeling op een plaatsnaam

Ewoud Sanders

Van iemand die gierig is, wordt wel gezegd: ‘Hij komt van Vrekhem’, naar het plaatsje Vrekhem in Oost-Vlaanderen, en met een woordspeling op vrek. Ewoud Sanders legde een verzameling aan van dit type geografische uitdrukkingen. Hieronder het tweede deel daarvan.

Van een domkop kun je zeggen: ‘Hij is [of: komt] van Domburg’, niet omdat de inwoners van die stad werkelijk dommer zijn of waren dan de gemiddelde Nederlander, maar vanwege het woordspel met dom. Anders gezegd: het tálige element in de plaatsnaam was doorslaggevend voor het ontstaan van de uitdrukking. Het gaat daarbij meestal om een zogenoemde volksetymologische interpretatie. Dom in Domburg wordt hier opgevat in de betekenis ‘niet slim’, hoewel het etymologisch gezien om een heel ander woord gaat. Inmiddels heb ik 105 van dit soort geografische uitdrukkingen verzameld. De eerste helft daarvan stond in het juli/augustusnummer van Onze Taal. Deze maand het tweede deel.

‘Over Tongeren rijden.’

Lippelo

Van Lippelo komen (1929) = ‘ontevreden zijn’. Naar Lippelo in de provincie Antwerpen, met een woordspeling op lip, waarbij hier vooral wordt gedoeld op de pruilend neerhangende lip.

Loenen

Hij komt uit Loenen (ca. 1950) = ‘hij is vals, gemeen, onwaarachtig, leugenachtig’. Naar Loenen in Utrecht of Gelderland, met een woordspeling op het (Bargoense) loenen ‘te veel praten, doorslaan, verraderlijk praten’. Een loenenaar is in het Bargoens een ‘valsaard, verrader, leugenaar’. In 1861 vermeldde P.J. Harrebomée Hij komt van Loenen in de betekenis ‘hij is niet zo onnozel als hij zich voordoet’. Volgens deze Gorkumse spreekwoordenverzamelaar was deze uitdrukking te verklaren uit een woordspeling met loensch ‘links, niet rechtuit’.

Lovendegem

Iemand op Lovendegem begraven (1892). ‘Wordt gezegd van iemand wiens afsterven weinig betreurd wordt, bijvoorbeeld een suikeroom, van wien men erven moet’, aldus Jozef Cornelissen in 1929. Naar Lovendegem in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling op loven ‘lof schenken aan’. Men loofde God omdat hij de suikeroom had gehaald.

Maarssen

Achter Maarssen wonen ook mensen (ca. 1950) = ‘hierachter zitten ook personen’. Naar Maarssen in Utrecht, met een woordspeling op m'aars ‘mijn kont’. Bijvoorbeeld gebruikt als iemand in de bioscoop voor je langs schuift. In het werk van Nescio is een vergelijkbaar woordspel gevonden met de plaatsnaam Maarsbergen in Utrecht. Denk ook aan de verwensing Je kan me de maas (of: maarsj) likken.

Makkum

Naar Makkum moeten (1911) = ‘naar de wc moeten’. Naar Makkum in Friesland, met een woordspeling op gemak ‘toilet’. Vergelijk Po(o)rtuga(a)l.

[p. 223]

Maldegem

Van Maldegem zijn (of: komen) (1561) = ‘mal, gek zijn’. Naar Maldegem in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling op mal ‘zot’. In de literatuur treft men de plaatsnaam ook vaak aan in de vorm Malleghem. Maldegem wordt geregeld in één adem genoemd met Zottegem (zie aldaar). Zo staat in een gedicht uit de eerste helft van de zestiende eeuw: ‘Te Malleghem ben ick ghebroet, Ende die van Sotteghem hebben my ghevoet.’

Menen

Menen ligt in Vlaanderen (ca. 1830). Als reactie op iemand die steeds ‘ik meen’ zegt. Naar Menen in West-Vlaanderen, met een woordspeling op menen ‘het voornemen hebben iets te doen’. Menen komt in ettelijke vergelijkbare uitdrukkingen voor, die in de negentiende en het begin van de twintigste eeuw in heel Nederland en Vlaanderen zijn opgetekend. Het gaat onder meer om Aan Menen bindt niemand zijn paard, Hij is (burgemeester) van Menen, Menen en Missen begint met dezelfde letter, Menen ligt dicht bij allewinde en verre van Wareghem, Menen ligt dicht bij Kortrijk (ook: Menen ligt verre van Komen en dicht bij Kortrijk), Menen ligt verre van hier en Menen vergaat dikwijls in Missen. In Groningen zei men bovendien: ‘Menen ligt in Brabant, drie uur achter Bommelstad, vier uur achter het schaapshok’ en ‘Menen ligt in Poepenland, twintig uur van Bremen’ (‘Poepenland’ is Duitsland, waar op zo'n 65 km voorbij Bremen een dorp Meinern ligt). Vergelijk Asse, Neede, Wier en Wouw.

Miskom

Het is van Miskom (1890) = ‘het is mislukt’. Naar Miskom in (Belgisch) Brabant, met een woordspeling op mis(lukken). Men zei bijvoorbeeld: ‘Zijn huwelijk is van Miskom.’ Opgetekend in Vlaams-Brabant.

Montfort

Een mond opzetten zo wijd als Montfort (1916) = ‘een grote mond opzetten’. Naar Montfort in (Nederlands) Limburg, met een woordspeling op mond + (wellicht) het Franse fort ‘sterk’. Vergelijk Helmond.

Munsterbilzen

Een Munsterbilzer kermis houden (1890) = ‘een pak voor de billen geven’. Naar Munsterbilzen in (Belgisch) Limburg. Vergelijk Bilderdam.

Neede

Nee is hier twee uren vandaan (1861). Als reactie op iemand die steeds ‘nee’ zegt. Naar Neede in Gelderland, een plaatsnaam die in Groenlo - waar deze uitdrukking is opgetekend - wordt uitgesproken als [nee]. Vergelijk Asse, Menen, Wier en Wouw.

Nigtevecht

Hij komt uit Nigtevecht (ca. 1950) = ‘hij is een homoseksueel’. Naar Nigtevecht in Utrecht, met een woordspeling op nicht ‘homoseksueel’ (een betekenis die al aan het begin van de achttiende eeuw is opgetekend; het was indertijd een soort codewoord onder homoseksuelen). Van recente datum is Hij is van Homoslowakije, een woordspel met Tsjecho-Slowakije. Vergelijk Utrecht.

Oudenaarde

Hij is van Oudenaarde (1865) = ‘hij is gierig’. Naar Oudenaarde in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling op houden, dat in verschillende Vlaamse dialecten wordt uitgesproken als [ouden]. De inwoners van Oudegem in Oost-Vlaanderen dragen, eveneens vanwege de associatie ouden - houden, de bijnaam gierigaards.

Pittem

Hij is naar Pittem (1892) = ‘hij is dood en begraven’. Naar Pittem in West-Vlaanderen, dat wordt uitgesproken als [puttem], met een woordspeling op put ‘gat in de grond’.

Po(o)rtuga(a)l

Naar Portugal gaan (ca. 1520) = ‘naar de wc gaan’. Hoogstwaarschijnlijk naar Poortugaal bij Rotterdam (en niet naar het land Portugal), met een woordspeling op poort in de betekenis ‘achterste’. Ook Poortegael werd overdrachtelijk gebruikt voor ‘heimelijk gemak’ en ‘achterste, zitvlak’. Men zei: ‘een brief schrijven naar Portugal’ voor ‘naar de wc gaan’. Een wc-papiertje werd wel een ‘Portugalsbriefje’ genoemd. Vergelijk Makkum.

Putte

Het is een lang eind van Put (1929). Wordt gezegd tegen iemand die heel lang is. Naar Putte in de provincie Antwerpen. Iemand die lang is, torent hoog uit boven een put in de grond. Men zei ook: ‘van Zottegem naar Put gaan’. ‘Gezegd van iemand die zich aan den drank overgeeft, eerst zot wordt en daarna naar zijn put gaat (sterft en begraven wordt)’, aldus een dialectwoordenboek uit 1938.

Roermond

Van Roermond komen (1925) = ‘praatziek zijn’. Naar Roermond in (Nederlands) Limburg, met een woordspeling op mond + roeren. Vergelijk Helmond.

Rollegem

Naar Rollegem gaan (1892) = ‘gaan slapen’. Naar Rollegem in West-Vlaanderen, met een woordspeling op (je bed in) rollen. Zie verder bij Ledegem.

Roodkerk

Het is feest in Roodkerk (1972) = ‘zij is ongesteld’. Naar Roodkerk in Friesland, zinspelend op (menstruatie)bloed. Vergelijkbare buitenlandse uitdrukkingen zijn to have a visitor from Redbank (‘een gast uit Redbank hebben’) en traverser la Mer Rouge (‘de Rode Zee oversteken’) - beide voor ‘ongesteld zijn’.

Rotterdam

Hij is naar Rotterdam (1861) = ‘hij is dood en begraven’. Naar Rotterdam in Zuid-Holland, met een woordspeling op rotten ‘vergaan’.

Scherpenheuvel

Hij komt van Scherpenheuvel (1865) = ‘hij is gierig, hij let scherp op zijn centen’. Naar Scherpenheuvel in Vlaams-Brabant, met een woordspeling op scherp ‘in sterke, hevige mate’. Men zei ook: ‘Hij is scherp op een halve cent.’

Scherpenisse

Van Scherpenisse komen (1561) = ‘slim, scherp van verstand zijn’. Naar Scherpenisse in Zeeland, met een toespeling op scherp ‘spits’. Een uitgebreide variant is Hij komt van Plompardije (of: Plomphuizen) niet van Scherpenisse. Plompardije en Plomphuizen zijn fictieve plaatsnamen, waarbij Plompardije is gevormd naar het voorbeeld van Lombardijen.

Schoonhoven

Zij is van Schoonhoven afgevaren en te Lelijkendam aangekomen (1657) = ‘zij heeft haar vroegere schoonheid verloren’. Naar Schoonhoven in Zuid-Holland. Lelijkendam is een fictieve plaatsnaam. Schoonhoven komt in verschillende toespelingen op de vrouwelijke schoonheid voor. De oudste voorbeelden zijn te vinden in het werk van J. de Brune. In 1657 schreef deze Zeeuwse raadpensionaris: ‘Liever noch mevrouw van Leelickendam, die wat in de melck te brocken heeft, als madame van Schoonhoven, daer de kasse schoon en ledigh is.’ Elders schreef hij, over een man die veel geld over de balk had gesmeten om een rijke maar lelijke vrouw voor zich te winnen: ‘Hy [moest] somtijds hooren, dat hy Schoon-hoven ghemist, en te Leelicken-dam gherocht [= geraakt] was.’

Schuiferskapelle

Naar Schuiferskapelle gaan (1892) = ‘verdwijnen, weggaan om nooit meer terug te keren’. Naar Schuiferskapelle in West-Vlaanderen, met een toespeling op het Zuid-Nederlandse schuiven ‘stilletjes verdwijnen’.

Spaarndam

Men is daar Spaarndam (1657) = ‘men leeft daar zuinig’. Naar Spaarndam (Sparendam) in Noord-Holland, met een woordspeling op sparen.

[p. 224]

De plaatsen die voorkomen in geografische uitdrukkingen met een woordspeling.
Studio NRC Handelsblad

Spannum

Het gaat bij Spannum om (1896) = ‘het spant erom’. Naar Spannum in Friesland, met een woordspeling op (erom) spannen.

Steenwijk

Men zal u naar Steenwijk zenden (1861) = ‘u zult hard behandeld worden’. Naar Steenwijk in Overijssel, zinspelend op steen(hard).

Stroobos

Naar Stroobos gaan (1931) = ‘gaan slapen’. Naar Stroobos in Friesland, doelend op stro als matrasvulling. De plaatsnaam Stroobos dateert uit de achttiende eeuw.

Ternat

Hij komt van Ternat (1894) = ‘hij is natgeregend’. Naar Ternat in Vlaams-Brabant, zinspelend op nat ‘niet droog’.

Terneuzen

Hij komt van Terneuzen (1925) = ‘hij heeft een grote neus’. Naar Terneuzen in Zeeland, met een woordspeling op neus. Om hetzelfde uit te drukken zei men ook wel: ‘Hij komt van Neuzegem’ (Neuzegem is een fictieve plaatsnaam).

Tongeren

Over Tongeren rijden (1931) = ‘over de tong gaan, besproken worden’. Naar Tongeren in (Belgisch) Limburg, zinspelend op tong.

Tuil

Hij is van Tuil (1552) = ‘hij is gek, van lotje getikt’. Mogelijk naar Tuil in Gelderland (hoewel dit door het Woordenboek der Nederlandsche Taal wordt betwijfeld), met een woordspeling op tuil, een inmiddels verouderd woord voor ‘grap, scherts’.

Uitgeest

Het is een Uitgeester (1861) = ‘het is een lege fles’. Naar Uitgeest in Noord-Holland, met een woordspeling op uitgeesten ‘uitdampen, uitwasemen’ of op uit + geest (uit de fles). ‘Men zinspeelt in deze spreekwijze op de wijnflesch, waaruit de geest geweken is, als het vocht de flesch heeft verlaten’, aldus P.J. Harrebomée. Vergelijk Volendam.

Utrecht

Van Utrecht zijn (of: komen) (1861) = ‘homoseksueel zijn’. Mogelijk te verklaren uit Hij komt van achter de Dom, waarbij de Dom(toren) staat voor het mannelijk lid. Men zei ook: ‘Een Utrechtenaar draagt zijn broek achterstevoren’, een uitdrukking die in de studententaal is opgetekend. Hij komt van Utrecht werd in de negentiende eeuw bij het biljarten gebruikt als een bal van achte-

[p. 225]

ren werd geraakt. Men heeft deze uitdrukkingen in verband gebracht met de grote sodomieprocessen in Utrecht in de eerste helft van de achttiende eeuw, maar woordspelige verbanden tussen Utrecht en homoseksualiteit zijn pas veel later aangetroffen.

De plaatsnaam Utrecht werd in de volkstaal uitgesproken als [uitert]. Dit gaf aanleiding tot uitdrukkingen als een Uitertse reis ‘een verre en moeilijke tocht’ en Hij is bij de poort van Uitert aangekomen ‘hij is arm’. Het gaat hier om woordspelingen met uiterst ‘het meest verwijderd, het verst afgelegen’ en/of uitwaarts. Een en ander verklaart ook de (in 1854 in Friesland opgetekende) uitdrukking Van Utrecht naar Vollenhove gaat niet gemakkelijk, maar van Vollenhove naar Utrecht heeft men het voor de wind voor ‘het is moeilijker om van arm rijk te worden dan andersom’. Vergelijk Vollenhove.

Volendam

Het is een Vollendammer (1861) = ‘het is een volle fles’. Naar Volendam in Noord-Holland (dat lang met dubbel / werd geschreven). J.H. van Dale vermeldde in 1872 de (later geschrapte) uitdrukking: Hij is een Vollendammer voor ‘hij houdt veel van volle flesschen (met wijn of sterken drank)’. Vergelijk Uitgeest.

Vollenhove

Het is daar Vollenhove (1893) = ‘er woont daar een groot gezin’. Naar Vollenhove in Overijssel, met een woordspeling op vol. De uitdrukking werd ook gebruikt in de betekenis ‘men leeft daar op grote voet’. Vandaar de zegswijze Men vaart door het Sparen [= het Spaarne] naar Vollenhove (‘door te sparen word je bemiddeld’), een uitdrukking die in 1861 is opgetekend. De uitdrukking Van Utrecht naar Vollenhove gaat niet gemakkelijk, maar van Vollenhove naar Utrecht heeft men het voor de wind betekent ‘het is moeilijker om van arm rijk te worden dan andersom’. Zie voor de verklaring bij Utrecht.

Vosmeer

Van Vosmeer zijn (1657) = ‘slim zijn’. Naar Vosmeer, inmiddels Oud-Vossemeer genoemd, in Zeeland, met een woordspeling op vos, een dier dat in de volksverhalen bekendstaat om z'n sluwheid. Vosmeer wordt vaak samen met Schalkeroord genoemd, een fictieve plaatsnaam die wordt gebruikt in de uitdrukking van Schalkeroord zijn voor ‘geslepen, sluw, bedrieglijk zijn’. Zo schreef W. Sluyter in 1668: ‘Die met and'ren nu wil voort zijn, moet van Vos-meer of Schalckeroort zijn. De werelt overvloeyd nu doch Van linkernyen en bedrog.’

Vrekhem

Van Vrekhem komen (1892) = ‘gierig zijn’. Naar Vrekhem in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling op vrek. Ook aangetroffen in de vorm Hij komt uit het land van Vrekhem.

Wachtebeke

Haar vent (of vrijer) woont te Wachtebeke (1911). Gezegd van een meisje dat tevergeefs op een aanbidder wacht. Naar Wachtebeke in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling op wachten. Tegen een ongeduldig iemand kon men halverwege de negentiende eeuw zeggen, aldus P.J. Harrebomée: ‘Wacht-een-beetje is ook een dorp.’

Waregem

Hij is van Waregem (1892) = ‘hij is een leugenaar’. Naar Waregem in West-Vlaanderen, met een woordspeling op waar(heid). Waregem komt in verschillende vergelijkbare uitdrukkingen voor, zoals Het is te Waregem gebeurd en te Leugegem verteld; Dat komt van Waregem, maar is te Leugegem gebeurd; Het is te Waregem gebeurd en te Zottegem bekendgemaakt en een Waregemse waarheid (voor ‘een leugen’). Leugegem is een fictieve plaatsnaam, maar Zottegem (zie aldaar) is een bestaande plaats in Oost-Vlaanderen.

Werken

Werken is een slechte parochie en ziek zijn is een slecht ambacht (1929). Naar Werken in West-Vlaanderen, met een woordspeling op werken.

Westerwolde

Daar zit Westerwolde aan de lucht (1870) = ‘het wordt slecht weer’. ‘Er wordt hier gezinspeeld’, aldus P.J. Harrebomée in 1870, ‘met de beide bestanddeelen van den naam van het Groninger dorp Westerwolde: wolde (voor woud) een beeld van de plaats voor den te wachten wind, en wester (als regenhoek) de voorstelling van naderende regenbuien.’

Wier

Wier ligt dicht bij Berlikum (1896). In Friesland als dooddoener gezegd tegen iemand die steeds ‘wier’ (dit is: ‘waar’) zegt. Wier en Berlikum liggen ook in werkelijkheid dicht bij elkaar. Omdat Berlikum (‘Beltsum’ in het Fries) een langgerekt dorp is, zei men ook: ‘zo lang als Beltsum’ (‘zeer lang’).

Wijshagen

Hij is van Wijshagen (1892) = ‘hij is niet erg slim’. Naar Wijshagen in (Belgisch) Limburg, met een (ironische) woordspeling op wijs.

Wouw

Wouw ligt (een uur) achter Roosendaal (1861). Gezegd tegen iemand die telkens ‘ik wou’ zegt. Naar Wouw in Noord-Brabant. In verschillende vergelijkbare dooddoeners komt wouw voor in de betekenis ‘vrij grote dagroofvogel’. Te denken valt aan Wouwen vliegen hoog in de lucht, Wouwen vliegen hoog boven de duinen en Wouwen zijn kiekendieven. Al deze uitdrukkingen zijn in de tweede helft van de negentiende eeuw opgetekend. Vergelijk Asse, Menen, Wier en Neede.

Zandwerven

Hij is naar Zandwerven (1861) = ‘hij is overleden’. Naar Zandwerven in Noord-Holland, met een woordspeling op zand + (wellicht) (ver)werven of op het meervoud van werf in de betekenis ‘opgeworpen heuvel’.

Zevergem

Hij komt van Zevergem (1892) = ‘hij kletst uit zijn nek’. Naar Zevergem in Oost-Vlaanderen, zinspelend op zeveren ‘kletsen’.

Zottegem

Van Zottegem zijn (of: komen) (1500) = ‘(een beetje) gek zijn’. Naar Zottegem in Oost-Vlaanderen, met een woordspeling op zot ‘dwaas, gek’. Vooral in de zestiende-eeuwse rederijkersliteratuur komen heel wat heren en graven van Zottegem voor. Zottegem wordt nogal eens in één adem genoemd met Maldegem (zie aldaar). Zo staat in een gedicht uit de eerste helft van de zestiende eeuw: ‘Te Malleghem ben ick ghebroet, Ende die van Sotteghem hebben my ghevoet.’

Tegen een drinkebroer zei men aan het eind van de negentiende eeuw in Antwerpen: ‘van Zottegem naar Put gaan’ (zie bij Putte).

De plaatsnaam Zottegem heeft overigens niets met zot te maken; hij moet waarschijnlijk worden verklaard als ‘heem (“woonplaats”) der Sottingen’.

Zwijndrecht

Van Zwijndrecht hebben (of: komen) (1898) = ‘dronken zijn’. Naar Zwijndrecht in de provincie Antwerpen, met een woordspeling op zwijn ‘dronkaard’ of op zwijmelen ‘waggelend lopen door overmatig drankgebruik’. Er ligt ook een Zwijndrecht in Zuid-Holland, maar, schrijft het Woordenboek der Nederlandsche Taal, ‘de geographische spreiding van de zegswijze sluit wel uit dat ook het Zuidhollandsche Zwijndrecht bedoeld kan zijn.’

Aanvullingen en correcties kunt u sturen naar [e-mail] of naar de redactie van Onze Taal: Raamweg 1a, 2596 HL Den Haag. Geef bij aanvullingen s.v.p. aan waar, wanneer en in welke omstandigheden u de uitdrukking hebt leren kennen. Voorwaarde is dat de uitdrukking een woordspeling bevat op een bestaande plaatsnaam (dus geen fictieve).