Onze Taal. Jaargang 70

[p. 220]

Etymologica
Verre familie

Nicoline van der Sijs

Etymologie is razend populair, maar de kennis ervan is vaak beperkt. Zelden gaat die verder dan het begin- en het eindpunt van een woord (‘school komt van het Griekse scholè “vrije tijd”’). En dat is jammer, want het wordt eigenlijk pas echt leuk als je weet wat er onderweg, tussen scholè en school, allemaal is gebeurd. In de maandelijkse rubriek ‘Etymologica’ behandelt Nicoline van der Sijs de basisbeginselen van de etymologie.

Het Nederlands heeft naaste en verre familie. Onze naaste familie bestaat uit de andere Germaanse talen, zoals het uitgestorven Gotisch, de Noord-Germaanse talen Deens, Faerøers, IJslands, Noors en Zweeds, en de West-Germaanse talen Engels, Duits en Fries.

Onze verre familie is veel uitgebreider. In etymologische woordenboeken wordt deze vermeld bij erfwoorden, woorden die de Indo-Europese talen gemeenschappelijk hebben. Op die manier wordt duidelijk gemaakt dat het Nederlandse woord niet uit de lucht is komen vallen, maar verwanten bezit in andere talen. Zo zou je in een etymologisch woordenboek onder het trefwoord wiel het volgende kunnen vinden:

wiel verwant met Oudengels hweol, Grieks kuklos ‘wiel, cirkel’, Tochaars A kukäl, Tochaars B kokale ‘wagen’, Oudpruisisch kelan, Oudkerkslavisch kolo, Oudindisch cakra-

Tochaars A, Tochaars B, Oudpruisisch, Oudkerkslavisch en Oudindisch zijn voorbeelden van verre familieleden. Zulke talen spelen een grote rol in de etymologie. Voor taalvergelijking is het namelijk van groot belang de oudste geschreven varianten te bekijken, omdat deze qua vorm en betekenis het dichtst bij de oorspronkelijke Indo-Europese bron liggen. Niet alle talen zijn op hetzelfde moment opgeschreven, en van sommige talen zijn vrijwel geen geschreven teksten bewaard gebleven. Het belangrijkst voor de taalvergelijking zijn uiteraard de talen die vroeg zijn opgeschreven en waarvan veel teksten bekend zijn. Welke zijn dat? Hieronder een overzicht.

Het Tochaars

De oudste

De oudste geschreven Indo-Europese taal is het Hettitisch. De Hettieten woonden in Turkije en een deel van Syrië. In 1906 bleek uit opgravingen dat in, of beter: onder, Boǧazköy de vroegere hoofdstad Hattusas lag. Hier vonden Duitse archeologen het kleitablettenarchief van de Hettitische koningen. Deze kleitabletten zijn tussen 1700 en 1200 v.Chr. geschreven. Het spijkerschrift op de kleitabletten werd in 1917 ontcijferd. Nog lang niet al het materiaal is gepubliceerd. Het bestaat uit inventarislijsten, maar ook uit juridische en religieuze teksten, en teksten over de regeringsperiodes van de verschillende koningen.

Het Hettitisch is een archaïsche taal, dat wil zeggen dat het veel oude kenmerken behouden heeft. Zo correspondeert de Hettitische vorm edmi ‘ik eet’ heel mooi met de Oudindische vorm admi - beide verwant met onze vorm (ik) eet; in het Nederlands is de persoonsuitgang van het werkwoord veranderd.

De belangrijkste

Voor de bestudering van de Indo-Europese talen zijn de gegevens van de Indo-Iraanse tak het belangrijkst. Deze tak heeft namelijk nog meer oude kenmerken behouden dan het Hettitisch, en bovendien zijn er zeer veel teksten in overgeleverd. Het Indo-Iraans bestaat uit twee nauw verwante takken: het (Oud)indisch en het Iraans. De oudste teksten zijn geschreven in het Iraanse Avestisch. Dit is de taal van de Avesta, het heilige boek van de leer van de profeet Zarathoestra (Zoroaster). Avesta betekent eigenlijk ‘tekst’. Het Avestisch is rond 600 v.Chr. uitgestorven. Tot op heden bestaat nog het Perzisch, dat nauw verwant is aan het Avestisch. De oudste Perzische teksten, geschreven in spijkerschrift, dateren van circa 500 v.Chr. Het huidige Perzisch wordt geschreven in het Arabische schrift.

De oudste geschreven vorm van het Oudindisch zijn teksten in het Sanskriet (Oudindisch en Sanskriet worden daarom vaak als synoniemen gebruikt). Het oudste stadium van deze taal heet het Vedisch, omdat in deze taal de veda's zijn geschreven. Dit zijn de oudste religieuze teksten van het hindoeïsme, opgeschreven vanaf ongeveer 600 v.Chr. Veda betekent ‘ik weet’ en is verwant met ons weten. De grammatica van het Sanskriet is rond 400 v.Chr. door de geleerde Panini vastgelegd. In de loop der tijd is het Sanskriet een kunsttaal geworden, en heeft het in India dezelfde positie ingenomen als het Latijn in West-Europa: Sanskriet werd de taal van religieuze, literaire en wetenschappelijke teksten. De taal wordt nu nog in beperkte mate gebruikt.

De klassieken

Griekse teksten zijn al bekend vanaf de achtste eeuw v.Chr., toen Homerus in zijn dichtwerken de Ilias en de Odyssee vertelde over de oorlog om Troje en de omzwervingen van Odysseus. De Griekse klassieke letterkunde loopt tot het einde van de vijfde eeuw n.Chr.

Een veel ouder Grieks dialect is het Myceens. Dit is bekend van kleitabletten uit 1400 tot 1200 v.Chr., geschreven in een lettergreepschrift. Dit schrift, het Lineair B genaamd, is pas in 1952 ontcijferd, door Michael Ventris. Er zijn veel kleitabletten met Myceens gevonden, maar er is slechts een zeer beperkte woordenschat op te vinden, omdat het gaat om inventarislijsten met veel namen. Met het Nederlands verwante Myceense woorden heb ik niet gevonden. Wel zijn van sommige leenwoorden de oudste vormen al in het

[p. 221]

Myceens genoemd. De uit het Latijn geleende woorden roos en sesam gaan alle twee terug op het Grieks, en van beide kennen we de oudste vorm uit het Myceens, respectievelijk wrodo en sasama.

De oudste Latijnse inscripties dateren van ongeveer 500 v.Chr. Literaire teksten zijn vanaf de derde eeuw v.Chr. bekend. De klassiek-Latijnse literatuur, die tot ongeveer 600 n.Chr. loopt, is minstens zo omvangrijk als de Griekse, en alleen al daarom van belang voor de taalvergelijking.

De overige talen

Van enkele Indo-Europese talen zijn alleen maar wat inscripties overgeleverd. Dat geldt bijvoorbeeld voor het Gallisch, de Keltische taal die in Frankrijk gesproken werd toen Caesar dit gebied in 57 v.Chr. veroverde. Gallische inscripties dateren van circa 500 v.Chr. en later. Meer sporen van het Gallisch zijn overgebleven in de vorm van leenwoorden in het Latijn. Sommige daarvan heeft het Nederlands uit het Latijn geleend, en zo komen we aan de van oorsprong Gallische woorden bek, kar, mergel en ton. Na het Gallisch, dat in de zesde eeuw verdween, is de oudste geschreven vorm van het Keltisch het Oudiers; sporadische Oudierse inscripties vinden we vanaf 300 n.Chr.

Alle andere Indo-Europese talen zijn pas na het begin van de jaartelling voor het eerst opgetekend. De oudste geschreven vorm van de Slavische talen is het Oudkerkslavisch, ook wel Oudbulgaars genoemd. Teksten in deze taal dateren uit de negende eeuw, en zijn alle van religieuze aard, vandaar de naam Oudkerkslavisch.

Het evangelie in het Oudkerkslavisch

De Baltische talen Lets en Litouws zijn pas in de zestiende eeuw opgeschreven. Het Litouws heeft echter zeer veel oude kenmerken bewaard: het klanksysteem staat dicht bij het Indo-Europees en de buigingsuitgangen zijn weinig afgesleten. Daarom is het Litouws toch heel belangrijk voor de bestudering van de Indo-Europese talen. Het uitgestorven Oudpruisisch is wat eerder opgeschreven dan de andere Baltische talen (rond 1400), maar er is slechts weinig materiaal van over.

Oudperzisch spijkerschrift

Armeens, Albanees, Tochaars

Tot slot drie talen die, om diverse redenen, minder belangrijk zijn voor de taalvergelijking: het Armeens, het Albanees en het Tochaars. Het Armeens en Albanees zijn twee talen die veel leenwoorden hebben opgenomen en behoorlijk wat veranderingen hebben ondergaan ten opzichte van de moedertaal. Het Armeens is vanaf ongeveer 400 n.Chr. geschreven, en wel in een geheel eigen schrift. Geschreven documenten van het Albanees zijn pas vanaf 1500 bekend. Het aantal Armeense en Albanese verwanten met Nederlandse woorden is gering, maar ze zijn beslist niet afwezig. Zo zijn de Armeense woorden jaunem ‘ik pleng’, meg, mayr en mun verwant met het Nederlandse gieten, mist, moeder en mug. De Albanese woorden mi, natë, shpreh en palë zijn verwant met het Nederlandse muis, nacht, spreken en vouw.

Het Tochaars is tussen de zesde en de achtste eeuw n.Chr. geschreven (in een Indisch lettergreepschrift) en daarna spoorloos verdwenen. Omstreeks 1900 zijn in het Tochaars geschreven handschriften gevonden in het Tarimbekken in China. Het gaat daarbij voornamelijk om boeddhistische teksten die zijn vertaald uit het Sanskriet. Er zijn twee varianten: Tochaars A en Tochaars B. Het Tochaarse materiaal is slechts gedeeltelijk gepubliceerd en wordt daarom maar zelden als vergelijking bij een erfwoord vermeld. Verwant met het Nederlands einde zijn Tochaars A antus, Tochaars B entwe ‘daarna’, verwant met hoog zijn Tochaars A koc en Tochaars B kauc.

Het Myceens of Lineair B

Van het Sanskriet, Grieks en Latijn bestaan dus verreweg de meeste teksten. Dat is de reden dat bijna bij ieder Nederlands woord dat tot het Indo-Europees kan worden herleid, wel een verwant uit een of meer van deze talen wordt vermeld. Waarom beperken de etymologische woordenboeken zich daar eigenlijk niet toe? Daarvoor zijn goede redenen: hoe meer verwanten gevonden zijn, hoe zekerder een Indo-Europese herkomst is en hoe preciezer betekenisverschuivingen en klankveranderingen in kaart gebracht kunnen worden. Woorden die slechts in één of enkele takken voorkomen, kunnen bijvoorbeeld in die takken zijn geleend uit een niet-Indo-Europese taal.

De volgende keer komen de naaste familie van het Nederlands en het ontstaan van het Nederlands als aparte taal aan bod.

Het evangelie in het Sanskriet, devanagari-alfabet