Onze Taal. Jaargang 70

[p. 188]

‘Ik liep weg om meteen terug te komen’
Is het ‘vooruitblikkende’ om een taalfout?

Ad Foolen - Katholieke Universiteit Nijmegen

Bent u ook weleens in kledingzaken op zoek geweest naar die ene trui, om te ontdekken dat die uitverkocht was? En had u toen ook inderdaad de bedoeling om te ontdekken dat die trui uitverkocht was? Is dat om hier dan wel op z'n plaats? Een oude taalkwestie opnieuw bekeken.

Vorig jaar, tijdens de Olympische Zomerspelen in Sydney, schreef NRC Handelsblad over de prestaties van de succesvolle Nederlandse zwemmer Pieter van den Hoogenband:

Van den Hoogenband verliet weliswaar als laatste het startblok, maar nam na zeventig meter de leiding, om die vervolgens niet meer af te staan.

Sommige lezers zullen zich gestoord hebben aan het woordje om in deze zin. Er staat volgens hen dat het alleen maar Van den Hoogenbands bedóéling is geweest om de leiding niet meer af te staan. Maar dat heeft de journalist natuurlijk niet willen beweren. Hij verwees naar meer dan alleen Van den Hoogenbands intentie, namelijk naar wat er vervolgens werkelijk gebeurde. Hij bedoelde: ‘... en hij stond de leiding vervolgens niet meer af’, en dat had de journalist volgens die taalcritici dan ook moeten schrijven.

Eveneens in de NRC stond een terugblik op de olympische prestaties van de Nederlandse volleybalploeg in 1992:

In Barcelona verraste de ploeg vriend en vijand door in de kruisfinales groepswinnaar Italië te verslaan om uiteindelijk pas in de eindstrijd het hoofd te moeten buigen voor Brazilië.

Was het in het Van den Hoogenband-voorbeeld met wat goede wil nog mogelijk om aan het woordje om een ‘doel-betekenis’ toe te kennen, bij dit tweede citaat zou dat echt onzin opleveren: natuurlijk heeft Oranje Italië niet verslagen met als doel van Brazilië te verliezen.

‘Ten einde’

De ergernis over het gebruik van het woordje om in dit soort voorbeelden is al tamelijk oud. In 1943 schreef de destijds beroemde taalcolumnist Charivarius in zijn boek Is dat goed Nederlands? (in 1998 na jaren weer eens herdrukt):

Bedenk dat om een doel (bestemming, strekking) aanduidt; vervang het in gedachte door ten einde en schrijf dus niet: Het schip voer in 1870 naar Indië om nooit terug te keren. Hij vertrok welgemoed naar Amerika om daar de dood te vinden.

Tegenwoordig tref je in de taalkundige literatuur een gematigder standpunt aan. Er zijn verschillende gevallen waarin je om kunt gebruiken (zie het kader), en tot een ervan behoren de bovenstaande voorbeelden. De Algemene Nederlandse Spraakkunst beschrijft die categorie zó:

In sommige gevallen wordt in de om-zin alleen maar een stand van zaken tot uitdrukking gebracht die nog niet gerealiseerd is in de hoofdzin, zonder dat er van een subjectief of objectief doel sprake is. Men noemt dit ‘prospectief om’. Vergelijk de volgende zinnen: Zij gingen naar de tropen om er een ellendig einde te vinden. (...) Zinnen als [deze] zijn niet voor alle taalgebruikers aanvaardbaar; er hoeft echter geen bezwaar tegen gemaakt te worden.

De beroemde taalcolumnist Charivarius in 1943: ‘Bedenk dat om een doel aanduidt.’
© Familiestichting Nolst Trenité

Strenge taalcritici keuren het gebruik van om zonder doel-betekenis dus af, en tolerante taalkundigen lijken zich bij de taalfout te hebben neergelegd. Maar ís het prospectieve (‘vooruitblikkende’) om eigenlijk wel een taalfout?

Het gebruik van om

Het woordje om kan, behalve als voorzetsel (‘om het huis’), worden gebruikt als voegwoord voor bijzinnen zonder onderwerp en persoonsvorm (beknopte bijzinnen): ‘om te schrijven’. Zo'n beknopte bijzin komt voor als aanvulling bij een werkwoord (‘beloven om te schrijven’) of een zelfstandig naamwoord (‘een pen om mee te schrijven’). In deze gevallen heeft om geen duidelijke eigen betekenis: het dient enkel om de bijzin in te luiden. In andere gevallen heeft om vaak een ‘doel-betekenis’: ‘Hij ging aan tafel zitten om te schrijven.’ Meestal is het dan te vervangen door teneinde.

Bijzinnen met om die geen doel aangeven, maar alleen vooruitblikken op gebeurtenissen die later plaatsvinden (zogenoemde prospectieve zinnen), onderscheiden zich van de andere beknopte bijzinnen doordat ze niet vooropgeplaatst kunnen worden. Het voorbeeld ‘Hij ging aan tafel zitten om te schrijven’ kan gemakkelijk worden omgevormd tot ‘Om te schrijven ging hij aan tafel zitten’, maar van bijvoorbeeld ‘Hij vertrok plotseling, om even later weer terug te keren’ kun je niet maken ‘Om even later weer terug te keren, vertrok hij plotseling.’

[p. 189]

Signaalfunctie

Vorige zomer heb ik gelet op zulke vooruitblikkende om-constructies, en ik merkte dat ze in de landelijke dagbladen geregeld voorkomen. Als deze constructies zo omstreden zijn, waarom gebruiken journalisten ze dan zo hardnekkig? Hebben ze allemaal moeite met formuleren? Of heeft het gebruik van om een andere, nog niet ontdekte functie?

Het valt op dat het vooruitblikkende om steeds voorkomt aan het einde van een beschrijving die twee of meer met elkaar samenhangende gebeurtenissen beslaat: iemand doet aanvankelijk iets, en dan iets anders, en dan misschien weer iets, ‘om’ ten slotte te eindigen met nog weer iets anders. De tekstuele functie van om lijkt hiermee voor de hand te liggen: het markeert de laatste in een reeks van gebeurtenissen.

In zekere zin zouden we deze signaalfunctie van om als een variant op de doel-betekenis kunnen beschouwen: het woordje signaleert niet zozeer het doel van de hoofdpersoon uit de zin, maar het doel van de ópsomming, en daarmee het doel van de schrijver, en de lezer. Het vooruitblikkende om heeft dus een doel-betekenis op het niveau van de tekstorganisatie. Het maakt het voor de lezer gemakkelijker om de zin te volgen.

De voorbeelden van taalcritici zijn vaak nogal kort, en juist in die korte zinnen is de signaalfunctie van om overbodig. Toch komen dergelijke zinnen ook in de krant voor (‘Ik liep weg om vijf minuten later weer terug te komen’). Door dat om hebben zulke zinnen misschien iets levendigs, maar tegelijk is de neiging groot om daarin de doel-betekenis met de gebéúrtenis te verbinden in plaats van met de opsomming, en daardoor ontstaat dan weer vaak een komisch effect.

Sturing

De kritiek op het gebruik van het vooruitblikkende om lijkt me dus niet terecht. Bij lange of ingewikkelde opsommingen kan de lezer best wat sturing gebruiken. Blijkbaar is het dan handig om de doelbetekenis van om aan te wenden voor het signaleren van de laatste gebeurtenis in een reeks. Journalisten hebben gelukkig meestal goed door dat lezers niet zitten te wachten op taalkundig puzzelwerk, maar ontspannen verder willen lezen, om er ten slotte op een efficiënte manier achter te komen hoe het verhaal afloopt.