Onze Taal. Jaargang 70

[p. 186]

Etymologica
Klanken en wetten

Nicoline van der Sijs

Etymologie is razend populair, maar de kennis ervan is vaak beperkt. Zelden gaat die verder dan het begin- en het eindpunt van een woord (‘school komt van het Griekse scholè “vrije tijd”’). En dat is jammer, want het wordt eigenlijk pas echt leuk als je weet wat er onderweg, tussen scholè en school, allemaal is gebeurd. In de maandelijkse rubriek ‘Etymologica’ behandelt Nicoline van der Sijs de basisbeginselen van de etymologie.

Het Nederlandse honderd is verwant met het Latijnse centum. Dat betekent dat deze woorden een gemeenschappelijke oorsprong hebben. Op dezelfde manier is voet verwant met het Sanskriet-woord padam ‘stap’, deur met het Griekse thura, en borst met het Russische brjucho ‘buik’. Maar het Nederlandse kat is niet verwant met het Latijnse cattus, en peper niet met het Latijnse piper of het Griekse peperi. Hoe weten we dat zo zeker?

In de vorige aflevering van deze rubriek bleek dat het Nederlands en de andere Germaanse talen tot de Indo-Europese taalfamilie behoren. Familieleden van het Germaans zijn onder andere het Grieks, het Latijn en de daaruit voortgekomen Romaanse talen, de Slavische talen, het Keltisch en het Indo-Iraans (met het Sanskriet en het Perzisch) in Azië.

De taalkundige Jacob Grimm (rechts) en zijn broer Wilhelm, de sprookjesbewerker, in 1843
Uit: Herbert Scurla, Die Brüder Grimm. Hanau, Verlag Werner Dausien, z.j.

Klankverschuiving

Toen die verschillende talen zich uit het Indo-Europees ontwikkelden, traden er klankveranderingen op. Deze veranderingen - die zich het opvallendst voordeden bij de medeklinkers - zijn voor een groot deel regelmatig en kunnen worden beschreven in zogenoemde klankwetten. Voor ons is de verandering in het Germaans het interessantst. De Germaanse taalfamilie onderscheidt zich van de andere Indo-Europese talen door de zogenoemde Germaanse klankverschuiving, ontdekt door Jacob Grimm, de broer van de beroemde sprookjesschrijver. Deze houdt globaal in dat de Indo-Europese p, t, k in het Germaans overgingen in f, th (als in Engels thought) en ch, dat b, d, g overgingen in p, t, k en dat bh, dh, gh veranderden in b, d, g. Schematisch kan de klankverschuiving als volgt weergegeven worden; ter vergelijking zijn Latijnse en enkele andere verwante vormen toegevoegd:

Indo-Europees	Germaans	Nederlands	Latijn
p	f	v: vee	pecus (vgl. Engels fee)
t	th	d: drie	tres
k	ch	h, niets: hart	cor
b	p	p: lip	labium
d	t	t: voet	pedis, 2e naamval van pes
g	k	k: akker	ager
bh	b	b: broeder	frater (vgl. Russisch brat)
dh	d	d: deur	foris (vgl. Grieks thura)
gh	g	g: gast	hostis (vgl. Russisch gost')

Dankzij deze klankwetten kunnen we er zo zeker van zijn dat het Nederlandse kat onmogelijk verwant kan zijn met het Latijnse cattus, en peper beslist niet met het Latijnse piper of Grieks peperi. Een Latijnse c correspondeert immers nooit met een Nederlandse k (vergelijk het Latijnse cor, cornus, centum met het Nederlandse hart, hoorn, honderd) en een Latijnse of Griekse p evenmin met een Nederlandse p (vergelijk Latijnse pellis, piscis, pater met het Nederlandse vel, vis, vader). Er moet dus een andere relatie tussen cattus - kat en piper - peper bestaan. En dat is ook zo: de Nederlandse woorden kat en peper zijn allebei ontléénd aan het Latijn. Van verwantschap is dus geen sprake, want ze hebben geen gemeenschappelijke voorouder.

Uitzonderingen

Toen men de klankwetten eenmaal had onderkend, sprak men in de eerste euforie over de ‘Ausnahmslosigkeit der Lautgesetze’, de uitzonderingsloosheid van de klankwetten. Allengs werd echter duidelijk dat er in individuele woorden uitzonderingen kunnen voorkomen. Zo mist adder de begin-n die voorkomt in het Duitse Natter en het Latijnse natrix ‘(water)slang’. Betekent dit dat adder en Natter niet met elkaar verwant zijn? Nee, de woorden hebben wel degelijk een gemeenschappelijke oorsprong. Dat blijkt wanneer we bezien wat de oudste Nederlandse vorm is: die luidde namelijk nadre. Later is in het Nederlands de begin-n weggevallen (net zoals overigens in het Engelse adder), omdat men de n opvatte als een lidwoord; men ontleedde het woord als 'n adder of den adder.

Hieruit wordt duidelijk dat het voor taalvergelijking belangrijk is terug te gaan naar de oudste geschreven vormen. Deze liggen namelijk het dichtst bij de oorspronkelijke, Indo-Europese of Germaanse bron. Dat is de reden waarom in etymologische woordenboeken meestal de Oudengelse, Oudhoogduitse, Latijnse, etc. vormen vermeld worden in plaats van de moderne Engelse en Duitse vormen.

[p. 187]

Van appel naar Apfel

Nadat de Germaanse klankverschuiving was opgetreden, traden er ook binnen het Germaans klankwettige veranderingen op, waardoor de verschillen ontstonden tussen de moderne Germaanse talen (Deens, Duits, Engels, Fries, IJslands, Nederlands, Noors en Zweeds). Iedereen kent wel de medeklinkerverschillen tussen het Nederlandse tijd, tien en het Engelse time, ten tegenover het Duitse Zeit, Zehn, of die tussen het Nederlandse en het Engelse pan tegenover het Duitse Pfanne, en tussen het Nederlandse koken en het Engelse to cook tegenover het Duitse kochen. Hieraan lijkt een klankwet ten grondslag te liggen, en dat is ook zo.

De (Oud)hoogduitse klankverschuiving, zoals deze klankwet genoemd wordt, was verantwoordelijk voor een regelmatig verschil tussen de Nederlandse en de Duitse medeklinkers. Deze klankverschuiving, die waarschijnlijk in de tweede helft van de vijfde en in de zesde eeuw plaatsvond, hield onder andere in dat in Duitse woorden p, t, k na klinkers f, s, ch werden en na medeklinkers of aan het begin van een woord pf, (t)z, k. Na r en l veranderde p in f, niet in pf. Deze klankverschuiving verklaart het verschil tussen het Nederlandse appel, dorp, ik, maken, pond en het Duitse Apfel, Dorf, ich, machen, Pfund.

Maar hoe zit het dan met het Duitse Paar en Pein naast Nederlands paar en pijn? Volgens de klankverschuiving zou dat in het Duits toch Pfaar en Pfein moeten zijn? Het feit dat de klankverschuiving in deze woorden niet is opgetreden, duidt erop dat de woorden waarschijnlijk ontleend zijn, en wel nadát de klankverschuiving was opgetreden, dus na de zesde eeuw. Inderdaad zijn deze twee woorden, net als het Nederlandse paar en pijn, ontleend aan het Latijn. Het feit dat deze twee woorden niet meegedaan hebben met de klankverschuiving, vertelt ons dus zowel iets over de herkomst van de woorden als over de ouderdom ervan. In andere Latijnse leenwoorden, zoals Pflanze, Pfütze, Pfeffer, Kelch, Kessel en Schüssel, trad de klankverschuiving wel op; vergelijk de Nederlandse vormen plant, put, peper, kelk, ketel en schotel. Deze woorden zijn dus al vóór de vijfde eeuw geleend.

Over klankwetten valt nog veel meer te vertellen. Wie nieuwsgierig geworden is, moet beslist het mooie boek Vergelijkende taalwetenschap van R. Beekes lezen.

Woordenboeken

Het besef van de verwantschap tussen de Indo-Europese talen en het optreden van klankwetten maakt het lezen van etymologische woordenboeken een stuk eenvoudiger. Een voorbeeld van een trefwoord zoals men dat in een etymologisch woordenboek kan vinden, is:

hond (vgl.) Oudhoogduits hunt, Oudfries, Oudengels hund, Oudnoords hundr, Gotisch hunds, beantwoordt aan (of: buiten het Germaans) Grieks kuōn, Oudiers cú, Sanskriet śvā.

Illustratie: Hein de Kort

Hier treffen we na het Nederlandse trefwoord een opsomming aan van woorden in andere talen. Wat is hiervan nu de bedoeling? De etymoloog wil hiermee aantonen dat het woord een Indo-Europees erfwoord is; daarom vermeldt hij eerst alle verwante vormen in andere Germaanse talen (en wel de oudste fasen daarvan) en vervolgens de verwanten in andere Indo-Europese talen (waarbij ons nu opvalt dat het Grieks en Oudiers een k-klank hebben waar in de Germaanse talen een h staat, geheel conform de Germaanse klankverschuiving).

Een tweede voorbeeld:

draad (vgl.) Oudsaksisch thrād, Oudhoogduits drāt, Oudfries thrēd, afgeleid van draaien.

In dit geval worden alleen Germaanse verwanten vermeld. Hiermee wil de etymoloog zeggen dat het woord draad in het Germaans is gevormd en geen Indo-Europese verwanten heeft.