Onze Taal. Jaargang 70

[p. 160]

Woordenboek van de poëzie
Koolpikravenzwart

Guus Middag

Aan het slot van de sonnettenbundel Tomben (1989) van Jan Kuijper staat dit gedicht:

Prachtige blauwen lucht geeft ik een hand
volgens de regel. Niet volgens de mijne.
De zwarten die op het tapijt verschijnen
zijn te weldenkend: zij hebben verstand
van persoon en getal. Spring uit de band!
Het heeft geen zin. Zij zullen zich verfijnen
tot er niets overblijft dan weg te kwijnen
als een te donker staande kamerplant.

Spot er maar mee! Direct komt Nicolaas
ons boos en wild dopen tot over de oren
in zijn grote inktpot, wordt ons silhouet
voorgoed uit de kleurenruimte gezet.
Als bliksems staakt wij donderend geraas
over de koolpikravezwarte moren.

Het is een moeilijk, en ook wel raar gedicht. Voor een goed begrip is het handig te weten dat alle sonnetten in de bundel Tomben beginnen met een citaat van de in de titel genoemde dichter. Het citaat mag dan in de meeste gevallen voor Kuijper alleen maar dienst hebben gedaan als losse aanleiding, toevallig begin voor een geheel eigen sonnet dat met de context van de aanjaagregel niets te maken heeft - dat geloven we in de praktijk toch meestal pas als we het met eigen ogen hebben gezien. En zeker in dit geval. Is die onbegrijpelijke beginzin met die zetfout, of die twee zetfouten, inderdaad een dichtregel van Pierre Kemp? Ja. Hij is te vinden in het midden van Kemps gedicht ‘Blauwe handdruk’ uit 1961: ‘Prachtige blauwen lucht geeft ik een hand / en graag, maar niet allen’ (Verzameld werk, deel II, p. 919). Zonder wijzigingen door Kuijper overgenomen. De vermeende zetfouten zijn dus welbewuste kopieën van de fouten in het gedicht van Kemp.

Lekker ongrammaticaal

Met dat gegeven gaat Kuijper vervolgens spelen. ‘Volgens de regel’ betekent: ‘zoals de beleefdheid voorschrijft’ maar ook: ‘zoals ik deze regel heb aangetroffen’. ‘Niet volgens de mijne’ betekent: ‘ik gebruik zelf andere regels’, bijvoorbeeld andere taalregels voor ‘persoon en getal’ (regel 5). Bij mij hoort de persoonsvorm ‘geeft’ niet bij ‘ik’ en het bijvoeglijk naamwoord ‘blauwen’ niet bij ‘lucht’. ‘Blauwen’ lijkt wel een meervoud van het zelfstandig naamwoord blauw of blauwe. Tegenover deze blauwen worden in regel 3 ‘zwarten’ gesteld, die op hun beurt ook worden uitgenodigd nu eens gek te gaan doen en zich lekker ongrammaticaal te gedragen (‘Spring uit de band!’), maar daarvoor zijn zij te weldenkend, en te verfijnd. Hun wacht de stille wegkwijndood in een donker hoekje.

Met ‘zwarten’ kunnen ‘zwarte verfkleuren’ bedoeld zijn, zeker bij de dichter-schilder Pierre Kemp. In zijn gedichten wemelt het van de kleuraanduidingen, ook van dit type (‘gelen’, ‘roden’, ‘blauwen’). Zie ook een bundeltitel als Engelse verfdoos (1956). In een voorpublicatie heette Kuijpers gedicht ‘Klassieke zwarten’, een toespeling op de titel van een andere bundel van Kemp: Standard-book of classic blacks (1946). Maar wat moeten we in dit sonnet verder met deze wetenschap? Of met de tegenstelling tussen de blauwen hoog in de lucht en de zwarten beneden op het tapijt? Zijn met die zwarten schaduwen bedoeld, of zekere zwarte dieren? Zwarte mensen, negers? En wat doen die daar op dat tapijt? Vooralsnog valt er niet veel van te snappen. Ook de tweede helft van het gedicht lijkt geen nieuwe aanwijzingen te gaan brengen. Wie is deze Nicolaas met zijn grote inktpot?

Moriaan

De alleen in de voorpublicatie bij het gedicht afgedrukte illustraties uit Der Struwwelpeter (hier beter bekend als Piet de Smeerpoets), het kinderboek van Heinrich Hoffmann uit 1845, kunnen ons op een nieuw spoor brengen. Ze zijn afkomstig uit ‘De geschiedenis van de zwarte jongens’, een van de verhalen uit dat boek. Het begin daarvan, in de bewerking uit 1848 van W.P. Razoux, is nog als kinderliedje bewaard gebleven: ‘Een moriaan, zo zwart als roet, / ging eenmaal wand'len, zonder hoed; / de zon, die scheen hem op zijn' bol, / daarom nam hij een parasol.’

Het vervolg is iets minder bekend. Dit Moorse hoedloze jongetje wordt door drie blanke jongens, met hoed, uitgelachen. Om zijn parasolletje, maar toch vooral om zijn zwarte huid. Dan dient zich de grote Nicolaas aan, met zijn manshoge inktpot, die het allemaal vanuit de verte heeft aangezien. Hij heeft veel weg van onze Sinterklaas. Hij maant de kinderen de Moor met rust te laten: ‘Het is zijn schuld toch waarlijk niet, / dat hij zo zwart als steenkool ziet.’ Maar de jongens blijven doorgaan. Dan wordt de goedheiligman boos. Hij doopt de jongens een voor een van top tot teen in de zwarte inkt en zet ze dan weer op straat. Daar gaan ze, ‘zwarter nog dan roet’ en zwarter nog ‘dan het moortje zonder hoed.’ De moraal is wel duidelijk: ‘Dus, lieve kindren! spot toch niet, / als gij iets vreemds aan and'ren ziet.’

Staakt uw wild geraas

Deze geschiedenis vormt de achtergrond voor Kuijpers gedicht. In de tweede strofe komen de jongens, de klassieke zwarten (de zwartgeverfden uit het klassiek geworden kinderboek) zelf aan het woord. ‘Spot er maar mee!’, roepen zij, zelf spotters. Zij weten wat hun te wachten staat. Als zij doorgaan met pesten, dreigen ze ‘voorgoed uit de kleurenruimte gezet’ te worden, dat is: letterlijk zwart gemaakt te worden. Bij Hoffmann gebeurt dat ook, zoals we gezien hebben. Overigens gaan de jongens daar, ondanks de no-

[p. 161]

dige vermaningen, door met het bespotten van het negerjongetje. Bij Kuijper niet: hij suggereert dat ze op het laatste moment eieren voor hun geld kiezen. Er dient zich een regel uit een sinterklaaslied aan: ‘Makkers staakt uw wild geraas’ (van J.P. Heije, uit de tijd van Hoffmann). Dat is hier wel een voor de hand liggende overgang: Nicolaas is Sinterklaas, en dit Moorse jongetje heeft veel weg van diens knecht Zwarte Piet. De zetfouten van Pierre Kemp en het rommelen met persoon en getal krijgen hier een aardig vervolg: wij staken niet ons geraas, maar wij ‘staakt’, en niet als de bliksem, maar ‘als bliksems’.

Driedubbel pleonasme

Het gedicht lijkt dus een mooi braaf einde te krijgen, maar misschien is in de slotregel juist een dubbele bodem aangebracht. Alles wijst erop dat de jongens net op tijd inzien dat ze een Moor niet om zijn huidskleur mogen uitlachen, en dat is ook wat er staat, maar intussen wordt met het opvallende neologisme ‘koolpikravezwart’ de nadruk wel heel erg op diens zwartheid gelegd. Kool (houtskool), pik (pek, teer), raaf, zwart: dat is vier keer zwart - en dat dan ook nog eens als bijvoeglijk naamwoord bij ‘moor’, dat toch al zoveel betekent als ‘zwarte’. Volop discriminerend zeggen de jongens hier dat ze net op tijd zijn gestopt met discrimineren. Het ingewikkelde is ook nog eens dat zij, door de toespeling op het sinterklaaslied in de voorlaatste regel, zelf als het ware de rol van Zwarte Piet op zich hebben genomen. De pot verwijt de ketel dat hij zwart ziet, terwijl hij zegt de ketel niet meer zijn zwartheid te willen verwijten.

Nicolaas met zijn inktpot
Uit: Heinrich Hoffmann, Piet de Smeerpoets. Amsterdam, Querido, 2000

De dubbel- of driedubbelzinnigheid van het gehele gedicht komt voor mijn gevoel mooi tot uitdrukking in het zelfverzonnen dubbele of driedubbele pleonasme waarmee het besluit. Het gedicht is lastig en niet overal even helder, maar dit woord van eigen vinding vergoedt veel. Noteren wij in het woordenboek van de poëzie: ‘koolpikravezwart, gezegd van Moren: zo zwart als roet, git, inkt, drop, kraai en nacht tegelijk.’

Originaalwoord

Eind vorig jaar verscheen een nieuwe vertaling van Der Struwwelpeter. De vertaler, pas op de laatste pagina vermeld, in een kleine letter, heette Jan Kuijper. Het is wel aardig om te zien hoe hij zelf het verhaal van de zwarte jongens heeft vertaald, en daarin al meteen in de eerste regel zijn handtekening heeft achtergelaten. Daar vinden we zijn neologisme terug, maar nu in de nieuwe spelling:

Een koolpikravenzwarte neger,
nog zwarter dan een schoorsteenveger,
die liep onder zijn parasol:
dan scheen de zon niet op zijn bol.

Het is bij mijn weten de tweede vindplaats in het Nederlands van het curieuze driedubbeloppe Kuijperpleonasmewoord. Noteren wij dus, in de tweede, herziene druk van het woordenboek van de poëzie: ‘koolpikravenzwart, gezegd van een neger: nog zwarter dan een schoorsteenveger.’

Wat zou er op deze plaats eigenlijk in de oorspronkelijke tekst staan? Ik sloeg Der Struwwelpeter op, bladerde naar de ‘Geschichte von den Schwarzen Buben’ en vond daar, tot mijn verwondering:

Es ging spazieren vor dem Tor
ein kohlpechrabenschwarzer Mohr.
Die Sonne schien ihm aufs Gehirn
da nahm er seinen Sonnenschirm.

Bij de vorming van zijn neologisme bleek Kuijper niets anders gedaan te hebben dan het Duitse originaalwoord boekstaaf voor boekstaaf te overzetsen. Kohlpechrabenschwarz: koolpikravenzwart. Nog verrassender: het woord blijkt gewoon in het Duitse woordenboek (de Grote Duden) te staan, zonder enige opmerking over de pleonasticiteit ervan. Omschrijving: ‘kohlrabenschwarz’. Onder kohlrabenschwarz staat: ‘tiefschwarz’. En onder pechrabenschwarz: ‘kohlrabenschwarz’. Blijkbaar is het Duits minder allergisch voor pleonasmen dan het Nederlands. Noteren wij in het woordenboek van de poëzie, derde druk: ‘koolpikravenzwart, erg zwart (verwerpelijk germanisme).’