Onze Taal. Jaargang 70

[p. 154]

Verse woorden
Gevleugelde namen

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Een woordenboek is nooit af. Op het moment dat er een nieuwe editie in de winkel ligt, is die alweer verouderd - de woordenschat verandert immers dagelijks. In de serie ‘Verse woorden’ gaat Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon tweemaandelijks in op de nieuwe woorden die de redactie van Van Dale zoal tegenkomt, en op de overwegingen om ze al dan niet op te nemen in een volgende editie.

Niet alleen woorden zijn betekenisdragers, ook namen kunnen incidenteel een algemene betekenis ontwikkelen. Lutjebroek bijvoorbeeld is de unieke eigennaam van een plaats in Noord-Holland, om precies te zijn een van de plaatsjes waaruit de Noord-Hollandse fusiegemeente Stede Broec is gevormd. Daarnaast wordt deze plaatsnaam ook wel gebruikt als ‘soortnaam’ met de betekenis ‘plaats in de provincie’ of zelfs ‘afgelegen (en achtergebleven) plaats’. Zo staat in de krant over een Amsterdamse societydisco: ‘Voor vijfentwintig gulden - inclusief toilet en garderobe - is dus ook de postbode of de huismoeder uit Lutjebroek - mits drugsvrij en misschien niet hip maar wel met zorg gekleed - van harte welkom’ (Rotterdams Dagblad, 16-12-2000). Er wordt niet gerept van een postbode uit Hoogkarspel, noch over een huismoeder uit Tolkamer - om maar wat andere ‘buitenplaatsen’ te noemen. Nee, in teksten waarin een Nederlandstalige spreker een concrete voorstelling van een buitenplaats wil oproepen, kiest hij of zij bijna vanzelf Lutjebroek. Want Lutjebroek is in onze cultuur en taal de belichaming van de buitenplaats.

Er zijn vele tientallen, misschien wel enige honderden namen in onze taal en cultuur die op vergelijkbare wijze als stereotype fungeren. In het woordenboek bleven zulke gevleugelde namen tot op heden vrijwel onbeschreven, maar daar komt verandering in, want als betekenisdragers maken zulke namen deel uit van ons taaleigen.

Timboektoe

Als een naam zich losmaakt van zijn oorspronkelijke unieke referentie en een tweede leven gaat leiden in de taal, krijgt hij een symboolwaarde of betekenis. Timboektoe is in onze cultuur blijkbaar de belichaming van een ver weg gelegen exotisch oord, want in heel wat teksten wordt de naam Timboektoe gebruikt in de betekenis ‘ver oord’ in het algemeen: ‘Als iemand zijn universitaire titel in Timboektoe heeft behaald, dan krijg je argwaan’ (Rotterdams Dagblad, 4-5-2000). In deze en vele vergelijkbare contexten wordt niet per se naar een stadje aan de grens van de Sahara verwezen, gelegen in het Afrikaanse land Mali, maar naar een exotisch oord als zodanig. Een ander voorbeeld van dit gebruik van Timboektoe is te vinden in de volgende krantenpassage: ‘Al komt iemand uit Timboektoe, als hij lekker kan voetballen is hij van harte welkom’ (NRC Handelsblad, 8-2-1997).

Voorbij Wuustwezel

Sommige geografische eigennamen hebben geen autonome betekenis ontwikkeld (zoals Lutjebroek en Timboektoe), maar zijn deel gaan uitmaken van min of meer vaste uitdrukkingen. Zo figureren Hoek van Holland, Lobith, Nieuweschans, Winterswijk en Wuustwezel van oudsher in uitdrukkingen die betrekking hebben op de begrenzing van het Nederlandse grondgebied. ‘Nederland houdt natuurlijk niet op bij Wuustwezel en Lobith’, staat in de krant (NRC Handelsblad, 10-5-1997), en een andere krant rept van ‘ons van Wuustwezel tot Nieuweschans beleden ideaal van de multiculturele samenleving’ (de Volkskrant, 11-3-1995). Lobith wordt doorgaans genoemd als de plaats waar de Rijn ons land binnenstroomt (in feite gebeurt dat bij het plaatsje Spijk), en via diezelfde Rijn moeten onze voorouders ooit ‘ons land’ zijn binnengekomen. Althans, zo wil de mythe; het heet dat de Batavieren ‘bij Lobith Nederland’ binnenkwamen (Rijn en Gouwe, 2-8-2000) - hoewel noch Lobith noch Nederland in die tijd bestonden.

Illustratie: Hein de Kort

Peppi en Kokki

Naast geografische namen zijn ook bepaalde namen van personen en personages een eigen leven in onze taal gaan leiden, zoals Caruso, Callas, Ma Flodder, Rambo, Willie Wortel, Snuf en Snuitje, Peppi en Kokki, Kuifje, Tom Poes. De personen of figuren waarnaar

[p. 155]

deze namen verwijzen, maken deel uit van de collectieve kennis van de Nederlandstalige sprekers. Ze hebben bovendien gemeenschappelijk dat ze allemaal zijn uitgegroeid tot stereotypen. Caruso bijvoorbeeld is het stereotype van de briljante (opera)tenor en hij dient dan ook als het ultieme referentiepunt voor andere tenoren. Zo ben je als zanger niet slecht af als je wordt getypeerd als ‘de Caruso van de...’, waarbij op de plaats van de puntjes een muziekstroming of een tijdvak wordt ingevuld. Roy Orbison bijvoorbeeld heette in NRC Handelsblad ooit ‘de Caruso van de rock'n' roll’ (7-12-1996).

Een rambo

Rambo - de zwijgzame maar doortastende dommekracht uit de gelijknamige films - is een ander voorbeeld van een personage dat uitgegroeid is tot een stereotype, en door die status kunnen andere personen als ‘Rambo’ of zelfs als ‘een rambo’ worden gekwalificeerd. Daimler Chrysler-voorzitter Jürgen Schrempp bijvoorbeeld heet in de krant bij de aankondiging van een flinke reorganisatie dan ook ‘Rambo in krijtstreep’ (de Volkskrant, 27-2-2001). Vooral strip- en televisiefiguren - vaak ‘karikaturen van zichzelf’ - blijken nogal eens tot stereotypen uit te kunnen groeien. Snuf en Snuitje - figuren uit een kinderserie die in de jaren zeventig populair was - zijn daarom nog steeds regelmatig in de krant te vinden als schertsende benaming voor een boevenduo met een benedengemiddelde boevenslimheid. En Peppi en Kokki, ooit twee onafscheidelijke televisieclowntjes in matrozenpakjes, zijn stereotiep geworden voor een onafscheidelijk komisch of beter gezegd koddig duo. Als een journalist een willekeurig ander duo effectief als koddig wil neerzetten, kan hij daarom zonder nadere motivatie volstaan met schertsenderwijs de namen van deze clowns te noemen. Zo werden de juristen Wim en Hans Anker aangeduid als ‘Peppi en Kokki van de advocatuur’ (De Groene Amsterdammer, 9-4-1997).

... revisited

Er zijn nog meer soorten namen die een afgeleide betekenis kunnen ontwikkelen, zoals merk- en productnamen. Zo kan er in de krant sprake zijn van de Rolls Royce onder de stofzuigers en de Rolls Royce onder de fietsen, waarmee meteen duidelijk is dat Rolls Royce niet alleen een naam is, maar ook een symbool.

Ten slotte blijken ook titels van boeken, films en programma's zich goed te lenen voor een tweede leven als uitdrukking. Aan titels als Terug naar Oegstgeest, Het verdriet van België, Brideshead revisited, Voer voor psychologen, Het grote gebeuren, Nooit meer slapen, Van de koele meren des doods en De laatste resten tropisch Nederland wordt dikwijls gerefereerd om een problematiek in één keer aanschouwelijk te presenteren. Diezelfde titels lenen zich bovendien goed voor vrije varianten. Zo wordt in de krant gerept van ‘een seminar onder het motto “Maastricht revisited”’ (Nederlandse Staatscourant, 15-6-1996), en elders is er sprake van ‘De jaren twintig revisited: de tijd dat het beide seksen net geoorloofd werd om gezamenlijk in zwembaden te verkeren.’ Zulke idiomatische uitdrukkingen gaan linea recta terug op de boektitel Brideshead revisited van Evelyn Waugh, en vooral op de succesvolle tv-serie naar dit boek. En in navolging van Claus' roman Het verdriet van België zijn er inmiddels heel wat landen, streken en plaatsen met hun eigen verdriet: het verdriet van Italië, het verdriet van Enschede, enzovoort.

Codewoorden

Een stereotype kan een concrete, levendige voorstelling geven van wat je bedoelt, maar je laat er tevens mee zien dat je precies op de hoogte bent van de levende cultuur. De namen die als stereotype fungeren of waaraan regelmatig wordt gerefereerd, zijn in feite dan ook codewoorden en dat onderstreept meteen hun belang in de communicatie: net als het idioom zijn namen die een symboolwaarde of algemene betekenis hebben ontwikkeld bindende elementen binnen de taalgemeenschap. Het hoeft dan ook niet te verbazen dat zulke namen een plaatsje in het woordenboek verdienen.

Onlangs genoteerd

allotransplantatie

transplantatie waarbij organen van een menselijke donor worden gebruikt, i.t.t. xenotransplantatie.

chaabi

soort van Noord-Afrikaanse populaire muziek waarin de liefde wordt bezongen.

halteboerderij

boerderij speciaal ingericht voor het tijdelijk stallen van vee tijdens een transport.

klusrecht

wettelijk recht van huurders om verbeteringen en aanpassingen aan de woning aan te brengen zonder dat daaraan de noodzaak is gekoppeld om de woning na afloop van de huurperiode in de oorspronkelijke staat terug te brengen.

korfmunt

munteenheid die is samengesteld uit verschillende nationale munten.

napsteren

muziek downloaden (genoemd naar de Napster-website).

privétisering

het nemen van maatregelen om de privacy van de werknemer tijdens zijn werk te waarborgen.

qubit

(verkorting van quantum bit) eenheid van informatie in informatieverwerkende systemen die zowel de waarde 0 als 1 kan hebben.

stretchlimo

verlengde limousine.

tweetrapszelfmoordpil

zelfmoordpil die bestaat uit twee tabletten die beide een van de werkzame stoffen bevatten en die slechts in combinatie met elkaar dodelijk zijn.