Onze Taal. Jaargang 70

[p. 152]

Nog eens: tompoes en Napoleon
De herkomst van een gebaksnaam

Marcel Grauls

Dr. A.A. de Boer schrijft in het januarinummer over de herkomst van de gebaksnaam tompoes. Hij gaat in tegen de mogelijke verklaring die het Woordenboek der Nederlandsche Taal (WNT) geeft. Volgens het WNT zou het gebak genoemd zijn ‘naar den dwerg die in de tweede helft van de 19de eeuw onder den naam van Tom Pouce (Tom Thumb) door de wereld reisde’. In mijn boek Weet wie je eet (1999) heb ik deze theorie over Charles Stratton, de echte naam van Tom Thumb, overgenomen en uitgebreid toegelicht.

Volgens De Boer ligt het dus anders: de tompoes is, zo schrijft hij, genoemd naar Napoleon en niet naar Charles Stratton. Hij ontdekte namelijk bij het eten van zijn (en mijn) lievelingsgebak her en der in Europa dat het in Scandinavië ‘napoleonskake’, ‘napoleonsbakelse’ en ‘napoleonskage’ genoemd wordt. Verder wijst hij erop dat het in de Verenigde Staten ‘a napoleon’ heet.

Tom Thumb als Napoleon

Arthursagen

In De Boers stuk staan echter enkele vreemde gedachtegangen. Hij stelt Tom Thumb/Tom Pouce bijvoorbeeld gewoon gelijk aan Kleinduimpje. Zo vind je het weliswaar in de hedendaagse woordenboeken, maar 150 jaar geleden, toen het tompoesgebakje ontstond, was dat anders.

Tom Thumb is een figuur uit de Arthursagen, die destijds in Frankrijk en in Nederland totaal onbekend was, en dat nu nog steeds is. Kleinduimpje is een heel ander personage; hij komt uit Contes de ma mère l'oye (Sprookjes van moeder de gans, 1697) van Charles Perrault en heet in het Frans Le Petit Poucet. Déze sprookjesfiguur was zeker toen en is ook nog vandaag geen gemeengoed in Engelstalige landen.

In december 1842 kreeg de showman Phileas Barnum in New York een jongetje van vier jaar te zien, dat sinds zijn zesde maand niet meer gegroeid was. Hij kwam hooguit tot aan zijn knie. Hij huurde deze Charley Stratton als attractie in en bedacht meteen een artiestennaam: Tom Thumb. Barnum vertelt in zijn memoires dat hij de kleine dwerg naar de miniridder uit de Arthursagen noemde en hoe hij het inmiddels zesjarige jongetje uitlegde wat die naam betekende. Twintig jaar lang oogstte Tom Thumb een overdonderend succes. Toen hij op 18 januari 1844 de eerste keer naar Europa vertrok, kwamen tachtigduizend Amerikanen afscheid nemen. Aan boord was ook een privé-leraar die hem zijn hele repertoire in het Frans aanleerde en zijn naam letterlijk in het Franse Tom Pouce vertaalde, een naam die voor de komst van Stratton nog nergens voorkwam in Frankrijk of in de rest van het Europese vasteland. Pas later, nadat Stratton in een theaterstuk de rol van Kleinduimpje vertolkt had, werd Tom Pouce min of meer synoniem met Le Petit Poucet.

Napoleon

De Boer haalt niet alleen twee sprookjesfiguren door elkaar, ook het verband dat hij legt tussen Napoleon en de tompoes is niet helemaal duidelijk. De Boer schrijft: ‘De relatie (...) werd mij in Noorwegen verklaard door het verhaal dat Tom Pouce in het Frans de spotnaam voor Napoleon was’, en die ‘Napoleon’ zou dan volgens De Boer ofwel Napoleon Bonaparte zijn, ofwel Napoleon III. Dat die eerste ‘Tom Pouce’ werd genoemd, lijkt mij vrijwel uitgesloten: Napoleon Bonaparte stierf in 1821 en

Als banketbakker wil je je creatie toch liever met de naam van een immens populaire artiest verbinden dan met de scheldnaam voor een dubieuze Franse keizer?

Tom Thumb/Tom Pouce werd in 1838 geboren. Het is erg onwaarschijnlijk dat Napoleon de naam van een onbekende figuur uit de Arthursagen als bijnaam had. Dat was immers de enige Tom Thumb die er in die tijd bestond en het Franse equivalent was er toen nog helemaal niet.

Louter datumtechnisch kan de tompoes naar Napoleon III zijn vernoemd: vijf jaar voor de eerste vindplaats van tompoes (in het boek De hedendaagsche banketbakker uit 1875) was Napoleon III nog keizer der Fransen. En er is ook wel een verband te leggen: Victor Hugo noemde hem in 1853 spottend ‘Tom-Pouce Attila’. De vraag is alleen: was de scheldnaam van Victor Hugo aan het adres van Napoleon III wel gemeengoed? In ieder geval noemden de Fransen, die toch de meeste invloed ondervonden van deze keizer, het gebakje in kwestie ‘millefeuille’. En ei-

[p. 153]

genlijk is het ook wel zeer onaannemelijk dat de gebaksnaam zijn oorsprong vindt in een scheldnaam. Als banketbakker die een culinair hoogstandje op de markt brengt, wil je je creatie toch liever met de naam van een immens populaire artiest verbinden dan met de scheldnaam voor een dubieuze Franse keizer?

Koopmansgeest

In Europa werden allerlei producten naar het kleine mannetje met de naam Tom Pouce genoemd. Handelaars in Londen en Parijs brachten chocoladefiguurtjes met zijn beeltenis op de markt, maar ook beeldjes in gips en snuifdozen met zijn beeltenis erop. Een polkadans kreeg zijn naam en een restaurant werd naar hem genoemd. Dus waarom zouden de Nederlanders achterblijven? Laten we de Hollandse koopmansgeest niet onderschatten.

Op het ogenblik van de eerste Nederlandse registratie van de gebaksnaam maakte Tom Thumb nog furore. Stratton bezocht Amsterdam in 1858; hij zorgde daar voor opwinding in de stad. Tussen dit bezoek en de eerste tompoes-notering ligt dus maar zeventien jaar - een niet abnormaal lange tijd voor een gebakje om in een banketbakkersboek geconsacreerd te worden. Degene die de tompoes in Nederland op de markt bracht, moet zich dus bij het bedenken van de naam wel door het bezoek van Tom Thumb hebben laten inspireren. Daar komt nog bij dat de dwerg als een enorme zoetekauw bekendstond. Tom Thumbs biografe Alice Curtis Desmond schrijft in haar boek Barnum Presents: General Tom Thumb (1954): ‘Hij gaf nog geen shilling uit, behalve voor overheerlijke gebakjes en af en toe een cadeautje voor zijn moeder.’

Een bijzonder toeval is wel dat Tom Thumb/Tom Pouce een onverwoestbaar nummer had, dat hij overal mocht brengen behalve in Frankrijk: zijn populaire imitatie van Napoleon Bonaparte, in het Engels ‘Boney’ geheten. Is daardoor zelfs de Noorse ‘napoleonskake’ dan naar Tom Pouce genoemd? Dit zou al te toevallig zijn. Maar wie weet? De tompoesologie is een nog jonge wetenschap, ontstaan namelijk op de dag dat er aan het solide WNT werd getwijfeld.