Onze Taal. Jaargang 70

[p. 151]

Waar komt fuut vandaan?

Klaas J. Eigenhuis - Aalsmeer

De fuut (Podiceps cristatus) is een bekende watervogel, maar dit is niet altijd zo geweest. In 1598 maakte de Antwerpse kopergraveur Adriaan Collaert een tekening van de fuut en schreef erbij: ‘Rara Avis aquatica’, ‘zeldzame watervogel’.

Hoe komt dit beestje en zelfs een hele vogelfamilie aan de naam fuut? Etymologische woordenboeken als Van Veen (1993) en De Vries (1992) vermelden dat fuut een klanknabootsend woord is, maar dat is zeer onwaarschijnlijk. De volwassen fuut maakt een geluid dat in de verste verten niet op [fuut] lijkt. We moeten de herkomst van het woord dus ergens anders zoeken.

Aarsvoet

In het woordenboek van Kiliaan (1599) komt fuut niet voor. Wel vermeldt het de Aers-voet, een benaming voor de fuut en de dodaars, een kleine vogel uit de futenfamilie. Dit woord moet toen al enige tijd bestaan hebben, want de Zwitserse humanist Conrad Gesner maakte reeds in 1555 gewag van Arsevoet, de Hollandse benaming voor de dodaars.

De aarsvoet dankt zijn naam aan ‘den zeer agterlyken stand der Pooten’, schreef Martinus Houttuyn in de achttiende eeuw.

De aarsvoet dankt zijn naam aan ‘den zeer agterlyken stand der Pooten’, zo schrijft Martinus Houttuyn bijna twee eeuwen later. In zijn tweede boek over vogels, uit 1763, duikt voor het eerst het woord fuut (meervoud fuuten) op. Houttuyn geeft aan dat de naam fuut ook gebruikt wordt ter aanduiding van de familie der futen. We krijgen een zeer belangrijke vingerwijzing over de etymologie van het woord wanneer hij schrijft: ‘Wy noemen hem Aarsvoet, Foet of Fuut.’ In dit rijtje is het eerstgenoemde woord de oudste benaming. Men kan zich gemakkelijk voorstellen dat de uitspraak van dit woord onder invloed van de scherpe s niet [aarsvoet] luidde, maar [aarsfoet]. Dit verklaart de vorm foet. Men kan alleen speculeren over de vraag waarom men het eerste deel van de samenstelling wegliet. Misschien begreep men het woord aarsfoet niet meer, misschien begreep men het te goed en vond men het woorddeel aars niet netjes. De aarsfoet leeft overigens enigszins voort in het woord earsfuttel(er), de officiële Friese benaming voor de dodaars.

Van foet naar fuut

Onbekend is hoe lang het woord foet in gebruik is geweest en hoe wijd het woord verbreid was. Het is echter vrijwel zeker dat de oorspronkelijke betekenis na verloop van tijd niet meer begrepen werd. Uit het ‘rijtje van Houttuyn’ mogen we met vrij grote zekerheid concluderen dat de naam fuut uit de oudere naam foet ontstaan is. Doordat de oorspronkelijke betekenis van foet niet meer begrepen werd, kreeg de klankverandering van oe in uu meer kans. Maar er is iets merkwaardigs aan deze klankverandering.

Klankveranderingen in de taal verlopen in het algemeen via een bepaalde wetmatigheid. Zo komen voor het begrip ‘huis’ in Nederland drie woorden voor, uitgesproken als [hoes], [huus] en [huis]. Het eerste van deze drie is het oudst, het laatste het jongst. Zoiets moet ook ten grondslag liggen aan het woord fuut, ware het niet dat de overgang van [foet] naar [fuut], naar het zich laat aanzien, in een andere tijd plaatsvond dan de klankverandering die leidde tot het woord huis. Daarom is de overgang van [foet] naar [fuut] niet in een klankwet onder te brengen. Een mogelijke verklaring is dat de vogelnaam kluut (vroeger gespeld als kluit, maar van oorsprong waarschijnlijk uitgesproken als [kluut]) de naam fuut heeft helpen ontstaan.

Duikbewegingen

De etymoloog dr. F. de Tollenaere suggereerde na het lezen van een eerdere versie van dit stuk dat het tussenwerpsel fuut een rol gespeeld zou hebben bij de opzichzelfstaande klankverandering. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal zegt over fut: ‘uitroep. Daarnaast ft en fuut. Van klanknabootsenden aard. (...) Om te kennen te geven dat iets iemand plotseling ontgaat of dat iets snel verdwijnt.’ Met als voorbeeld: ‘Ik meinde de' vogel te pakken, maar fut hij was weg.’ Misschien dankt de fuut zijn naam dus mede aan zijn snelle duikbewegingen.

In Vlaanderen is maar een beperkt aantal namen voor de fuut opgetekend, waaronder het fraaie scheerborstel. Daarom is het onwaarschijnlijk dat de naam fuut daar zijn oorsprong vond. Opmerkelijk is wel dat het Woordenboek van de Vlaamse Dialecten ook de uitspraak [fuit] heeft genoteerd. De naam fruut, die in de plaats Overboelare in Oost-Vlaanderen is opgetekend, toont duidelijk aan dat mensen geneigd zijn onbegrepen woorden, vogelnamen in het bijzonder, te verbasteren.