Onze Taal. Jaargang 70

[p. 146]

Etymologica
Het ontstaan van de etymologie

Nicoline van der Sijs

Etymologie is razend populair, maar de kennis ervan is vaak beperkt. Zelden gaat die verder dan het begin- en het eindpunt van een woord (‘school komt van het Griekse scholè “vrije tijd”’). En dat is jammer, want het wordt eigenlijk pas echt leuk als je weet wat er onderweg, tussen scholè en school, allemaal is gebeurd. In de nieuwe maandelijkse rubriek ‘Etymologica’ behandelt Nicoline van der Sijs de basisbeginselen van de etymologie. In de eerste aflevering: het ontstaan van het vak.

Waar komt het woord spijt vandaan? Hoe oud is het? Zijn de vorm en betekenis ervan in de loop van de tijd veranderd? Het antwoord luidt: de eerste vindplaats van spijt dateert van 1436, en de herkomst blijkt uit de oudere vorm die ervan bestaat. In 1300 sprak men namelijk van despijt, en dat was ontleend aan het Oudfranse despit (modern Frans: dépit ‘berouw’): een lange i werd in het Nederlands regelmatig tot ij, vergelijk het Middelnederlandse swigen met de moderne vorm zwijgen. De Nederlanders gingen het woord despijt langzamerhand ten onrechte opvatten als ‘de spijt’, en zo ontstonden uitdrukkingen als spijt hebben (in plaats van despijt hebben).

Illustratie: Jaap Vegter

De wetenschap die zich toelegt op het geven van dit soort antwoorden heet etymologie. Veel mensen zijn daar erg in geïnteresseerd - er is haast geen tv-taalquiz denkbaar zonder etymologische vragen. Het bezwaar van zulke quizzen is alleen dat de gegeven antwoorden soms wel erg kort en simpel zijn. Woorden waarvan de vorm of betekenis op geen enkele manier lijkt op het huidige Nederlandse woord, worden dan als de oorsprong opgegeven, wat tot veel oh's en ah's leidt, maar uiteindelijk weinig met echte etymologie te maken heeft.

School is ‘vrije tijd’?

Een voorbeeld van dit verschijnsel (ik besprak het al in Onze Taal van juli/augustus vorig jaar) is de bewering dat school van het Griekse scholè ‘vrije tijd’ komt. Dit levert steevast reacties op als: ‘Kijk eens wat leuk dat die oude Grieken in hun vrije tijd naar school gingen.’ Of: ‘Wat grappig dat de Grieken leren als nietsdoen beschouwden.’ Maar de werkelijkheid is net iets anders. In het Grieks betekende scholè aanvankelijk inderdaad ‘vrije tijd’, maar de betekenis ging geleidelijk verschuiven. Eerst werd het ‘dat wat je in je vrije tijd doet’, vandaar ‘liefhebberij’, vervolgens ‘studie’ en ten slotte ‘gebouw waar die studie plaatsvindt’. Het Griekse woord scholè is onder meer met de betekenis ‘schoolgebouw’ door de Romeinen overgenomen, en het Nederlandse woord is vervolgens ontleend aan hun Latijnse schola. Met de betekenis ‘vrije tijd’ heeft het woord in het Nederlands helemaal nooit iets te maken gehad, en deze betekenis is dan ook irrelevant voor de herkomst van het Nederlandse woord: de betekenisontwikkeling heeft geheel in het Grieks plaatsgevonden, lang voordat er zelfs maar sprake was van Nederlands als aparte taal!

Cursus etymologie

In spelletjes wordt gemakshalve dus vaak alleen het begin- en het eindpunt van een woord gegeven, zonder dat er acht wordt geslagen op de weg die tussen beide loopt. Dat is jammer, want het is juist die verbindingsweg die het eindpunt begrijpelijk maakt, en die er bovenal voor zorgt dat etymologie zo interessant en spannend is. Maar om zulke ontwikkelingen te kunnen volgen is het wél nodig om over inzicht in en overzicht van het vak te beschikken. Is etymologie daarom alleen iets voor deskundigen? Zijn alleen (historisch) taalkundigen in staat etymologieën te verifiëren? Nee. Het is mogelijk de waarschijnlijkheid van een etymologie te beoordelen zonder dat men zich gedetailleerd en grondig in de materie verdiept, zoals we ook algemene inzichten in de natuur- en scheikunde bezitten zonder dat we weten hoe de processen exact werken en welke wetten eraan ten grondslag liggen. Zo weet iedereen dat als je water op het vuur zet, het op een zeker moment gaat koken, en dat dat iets te maken heeft met moleculen. Maar hoe dat nu precies zit...? Een leek kan leren inschatten wat het antwoord is op een vraag als: is ons woord kelk ontleend aan het Hongaars, het Latijn of het Sanskriet? Daarvoor moet men globale kennis hebben van de algemene tendensen van de geschiedenis en de ontwikkeling van de taal. Ik ben van plan in deze rubriek telkens een onderwerp uit de taalontwikkeling te bespreken. Op het laatst hebt u al lezend een korte cursus etymologie achter de rug, en kunt u zelf meedenken over gepresenteerde etymologieën.

Beesten: omdat si ons bistaen

Hoe is het vak etymologie ontstaan? In oude Griekse teksten zien we al dat men zich heeft afgevraagd wat achter de woorden schuilging, waar ze vandaan kwamen en wat ze eigenlijk betekenden. Hierbij legde men in de Oudheid verbanden tussen woorden op grond van toevallige klankovereenkomsten. Daardoor leidde men bijvoorbeeld het Latijnse caelebs ‘vrijgezel’, dat we kennen uit celibatair, af van caelum ‘hemel’. Een caelebs zou dan iemand zijn die als

[p. 147]

in de hemel leeft. Ook in de Middeleeuwen bleef men de etymologie op die klankgerichte manier benaderen. Zo geeft Jacob van Maerlant in zijn Rijmbijbel uit 1285 de etymologie van beesten: omdat si ons bistaen ‘omdat ze ons bijstaan’. Wigardus à Winschooten, die in 1681 een beroemd zeemans-woordenboek publiceerde, meende dat bekken ‘schaal’ was afgeleid van het woord bek, omdat zeelieden hun ‘bek’ en hele hoofd in een bekken steken om zich te wassen. In werkelijkheid is bekken een leenwoord uit het Latijn.

Taalfamilies

Het mag duidelijk zijn: met wetenschap hadden deze vormen van etymologie weinig te maken. De grondslag voor etymologie als wetenschap is pas aan het eind van de achttiende eeuw gelegd. Toen realiseerde men zich namelijk dat er taalfamilies bestaan. Nadat een Franse priester, le père Coeurdoux, in 1767 had geschreven dat bijvoorbeeld het Sanskriet-woord padam ‘stap’ kan worden vergeleken met het Griekse pous ‘voet’ (tweede naamval podos) en het Latijnse pes ‘voet’ (tweede naamval pedis), stelde Sir William Jones onafhankelijk van Coeurdoux in 1786 in een jaarrede voor de Asiatic Society dat Sanskriet, Grieks en Latijn en in mindere mate Perzisch, Gotisch en Keltisch zo veel met elkaar gemeen hadden dat zij wel een gemeenschappelijke oorsprong móésten hebben. Al die talen zouden teruggaan op één taal, die aanvankelijk Indo-Germaans genoemd werd, omdat de talen die eruit voortgekomen zijn zich uitstrekken van het gebied waar Germaanse talen werden gesproken (met IJsland als noordwestelijkste punt) tot de rivier de Indus in Bangladesh. Tegenwoordig wordt meestal de neutralere naam Indo-Europees gebruikt. Tot de Indo-Europese talen behoren momenteel vrijwel alle talen in Europa en verder een aantal talen in India. In Europa zijn alleen het Baskisch, de aan elkaar verwante talen Fins, Ests, Laps en Hongaars, de Turkse taalfamilie, en een groot aantal kleine Oeralische en Kaukasische talen in de voormalige Sovjet-Unie geen Indo-Europese talen.

Erfwoorden

De talen die behoren tot de Indo-Europese taalfamilie hebben een groot aantal overeenkomsten in woordenschat, structuur en klanken. De woorden die ze gemeenschappelijk hebben, zijn de zogenoemde erfwoorden. Deze erfwoorden behoren over het algemeen tot de centrale woordenschat: de woorden voor de alledaagse, onmiddellijke, voor alle tijden en plaatsen geldende belevingswereld van de mens. Dit zijn bijvoorbeeld namen voor mensen en hun lichaamsdelen (man, arm, neus, oor, oog), familierelaties (kind, moeder, vader), weersverschijnselen (regen, sneeuw, wind), hemellichamen (maan, ster, zon), tijd (dag, maand, nacht), landschap (berg, heuvel), namen voor planten en bomen (berk, beuk, den, wilg), dieren (eend, hond, geit, koe, otter, varken, vee, wolf) en dierlijke producten (melk), bijvoeglijke naamwoorden die algemene eigenschappen aanduiden (breed, jong, lang, oud), telwoorden (twee, drie, vier), en tot slot werkwoorden die basishandelingen in het leven uitdrukken (eten, drinken, dromen, horen, slaan, voelen, slapen, zien).

Weliswaar kennen de erfwoorden in de verschillende talen klankverschillen (vergelijk oog, oor met het Engelse eye, ear en het Latijnse oculus, auris), maar deze zijn voor een groot deel regelmatig en kunnen worden beschreven in zogenoemde klankwetten. De moderne etymologie is dus gebaseerd op taalvergelijking, waarbij klankwetten als uitgangspunt gelden.

De klankverschillen tussen de talen zijn opgetreden doordat de sprekers van het Indo-Europees, dat aanvankelijk waarschijnlijk in Zuid-Rusland gesproken werd, zich vanaf ongeveer 2500 voor Chr. over een groter gebied verspreidden. Het onderlinge contact ging hierdoor verloren, en delen van het Indo-Europees kwamen in de verschillende gebieden in aanraking met andere talen die invloed uitoefenden. Hierdoor viel het Indo-Europees in de loop van de tijd uiteen in verschillende takken, zoals het Germaans, het Romaans, het Grieks en het Slavisch. In de volgende aflevering van ‘Etymologica’ zal ik nader ingaan op de klankverschillen en de klankwetten.

De Indo-Europese taalfamilie
Bron: Cor van Bree, Historische taalkunde. Leusden, Acco, 1996.

Tot besluit wil ik lezers graag verzoeken om vragen of suggesties over etymologie in het algemeen of de herkomst van een bepaald woord in het bijzonder te sturen naar de redactie van Onze Taal. Ik zal die vragen dan waar mogelijk verwerken in de komende stukjes.

En o ja, kelk is ontleend aan het Latijn.