Onze Taal. Jaargang 70

[p. 148]

Sprekende kleding
Heeft de pratende jas de toekomst?

Frank Jansen

Er bestaan tegenwoordig jassen waarin moderne communicatiemiddelen zijn verwerkt. Dat lijkt een weinig levensvatbaar idee. Wie heeft nu de behoefte om op straat in z'n kraag te staan praten? En wat als de jas naar de stomerij moet? Aan de andere kant is het natuurlijk niks nieuws, communiceren door middel van kleding - zo liep Reagan ooit met een T-shirt met de tekst ‘Stop Communism in Central America’ erop. Zou er misschien toch iets te zeggen zijn voor de pratende jas?

Enige tijd geleden stond er een foto in de krant van een bijzondere jas. Het was een prototype van een slimme jas, met een ingebouwde telefoon en mp3-speler (waarmee je digitale muziek kunt opnemen en afspelen), en later wellicht ook een internetaansluiting en wap-mogelijkheden. Het leidde bij de journalisten tot toekomstvisioenen. ‘Je draagt een compleet mobile office met je mee, alles draadloos, klein’, schreef het Utrechts Nieuwsblad. En de Volkskrant voegde daaraan toe: ‘We worden gered door intelligente kleding. Door truien die heel hard “sleutels” roepen voordat de deur dichtklapt. Broeken die alarm slaan bij zakkenrollen. Jassen die de weg wijzen. Bh'tjes die tijdens het hardlopen je hartslag controleren.’

Het zal duidelijk zijn: de journalisten zien wel iets in die jas. Waarschijnlijk behoren ze tot de doelgroep van surfers en modernisten die naar de makers hopen grif tweeduizend gulden voor hun pratende jas zullen neertellen. Misschien wordt deze jas inderdaad wel een succes, maar dan zullen er wel enige hobbels genomen moeten worden.

Dwangcommunicatie

Kleding dient niet alleen om het lijf warm te houden en de geest niet te verhit te laten raken, maar fungeert ook als communicatiemiddel. Dat is een cliché. De systematiek in de westerse cultuur is maar al te duidelijk. Hoe meer van het lijf bedekt wordt, des te formeler is de uitstraling: vergelijk het nette pak van de man en het mantelpakje van de vrouw met shorts of hemden met korte mouwen. Wijde omhulsels (denk aan toga en habijt) zijn ook formeler dan nauwsluitende kleding (legging). Kleding die de lengte van de drager accentueert (zoals de hoge hoed en de militaire pet) heeft meer status dan platte kleding (zoals de pet, die nu ‘cap’ heet). Serieusheid ten slotte drukken we uit door de eenkleurigheid van onze kleding, vergelijk het grijze pak met de bonte joggingkleding.

Deze eigenschappen werken onmiskenbaar communicatief, maar de soort boodschappen die ermee kunnen worden overgedragen, is tamelijk beperkt. Wie zich van top tot teen hult in een vormeloze eenkleurige massa kleren, drukt daarmee status, ernst en macht uit, maar kan nooit overbrengen dat zij een liefhebber van poëzie is.

Voor preciezere boodschappen hebben we taal nodig, en het wekt dan ook geen verbazing dat kleding gebruikt wordt om er tekst op te zetten. Het platte vlak van textiel is als achtergrond voor letters misschien nog wel geschikter dan klei, papyrus of perkament. Toch duurt het relatief lang voordat de eerste gedrukte teksten verschijnen, wat samenhangt met de grote kostbaarheid van het bedrukken volgens de oude procédés. Lange tijd komen alleen opgenaaide létters voor, zoals de rode A die overspeligen in Amerika moesten dragen en de J op de davidsster uit de Tweede Wereldoorlog. In beide gevallen is duidelijk sprake van dwangcommunicatie, een naargeestig terrein dat we snel verlaten voor teksten die de dragers zelf gekozen hebben.

‘Kiss me quick’

De eerste volledige teksten verschijnen waarschijnlijk op T-shirts. De eenvoudige witte T-shirts, populair geworden omdat ze zo goed inzicht geven in de goddelijke tors van de jonge Marlon Brando, lijken te vragen om een versiering met plaatjes of tekst. En de moderne drukmethoden maken het mogelijk om aan deze behoefte te voldoen. Het is goed mogelijk dat de eerste bedrukte T-shirts in de jaren zestig opduiken, maar ik heb het eerste bewijs pas gevonden in het modeblad Vogue van 1971. Als dat blad de tekenen des tijds goed opgevangen heeft, proberen de teksten al meteen contact te leggen met alle personen die de drager tegemoetkomen. Er stonden uitnodigingen op als ‘Kiss me quick’ en ‘Hello Sailor’ of juist afwijzingen als ‘Pow!’ Het taalgebruik is uitgesproken informeel. En zo is de dracht. Het is ook onmiskenbaar een Amerikaans verschijnsel. Reagan schijnt er wel-

[p. 149]

eens eentje gedragen te hebben met ‘Stop Communism in Central America’ erop. Maar Kok of Willem-Alexander zien we niet zo snel in een bedrukt T-shirt rondlopen.

Het T-shirt is nog niet aan het einde van zijn communicatieve mogelijkheden. Vorig jaar kwam een T-shirt op de markt met op de borst een soort schoolbord van klittenband, waarop de drager elke dag een andere passende tekst kan aanbrengen.

Uit de nek kletsen

Kleding is dus heel geschikt als drager van taal. Maar kun je er ook mondelinge boodschappen mee uitdragen? Ook dat komt wel voor. De oude Grieken ontwierpen hun toneelmaskers al zo dat het mondstuk als megafoon functioneerde. Voor het heden ligt het voor de hand te denken aan soldaten en motorrijders die in hun helm een ingebouwde microfoon hebben, maar verder lijkt er niets op dit vlak te bestaan. Het is niet moeilijk te raden waarom dat zo is. Hardop in jezelf praten (door Hofland ooit ‘wildpraten’ genoemd) mag niet. We mompelen allemaal weleens wat voor ons uit als we in gedachten zijn, maar willen daar niet op betrapt worden, net zomin als op het meedirigeren van een muziekstuk, of het bespelen van de luchtgitaar. De gestoorden die in grote steden op een straathoek hun monologen staan af te steken, zijn een schrikbeeld. Met andere woorden: spreken is wel een wenselijke activiteit, maar alleen met iemand anders. Dat is waarschijnlijk de reden dat de mobieltjes wel kleiner maar beslist niet onopvallender worden. Huidkleurige toestellen worden niet aangeboden. Het zijn juist de felle, contrastieve frontjes die het apparaatje goed zichtbaar maken, zodat iedereen ziet dat je niet in jezelf staat te praten. Dat leidt tot het eerste bezwaar tegen de pratende jas: het voordeel dat je zomaar wat in je kraag kan zeggen, weegt waarschijnlijk niet op tegen de indruk die dat op de buitenwereld maakt, namelijk dat je uit je nek staat te kletsen.

Opslagstrategie

Kunnen kleren ons ook bijstaan bij het luisteren of lezen? Ik twijfel. Er bestaan walkmans waarvan de koptelefoon vermomd is als oorwarmer, maar die maken een vreemde indruk. Verder kennen we alleen het mobieltje aan de riem, of in een koket zakje op de mouw van een jack. Toch zou het een beetje vals spelen zijn om die tot de communicatiemiddelen te rekenen. Het gaat hier immers niet zozeer om het communiceren zelf als wel om de opslag van communicatieproducten. En dat kleren geschikt zijn voor de opslag van taal en tekst, is oud nieuws.

Merkwaardig is wel dat de seksen zo scherp verdeeld zijn als het gaat om de opslagstrategie. Mannen hebben gekozen voor functiespecifieke opslag. Een goed pak heeft aparte zakken voor agenda, portefeuille, kleingeld, portemonnee en krant of pocket, met als voordeel directe beschikbaarheid: de drager hoeft nooit lang te zoeken naar het specifieke opslagmiddel. Verspreide opslag heeft ook een nadeel: elke verandering van kleding brengt met zich mee dat elke zak nauwkeurig onderzocht en de inhoud getransporteerd moet worden. En dan nog treffen we in gewassen kleding regelmatig vilten bolletjes aan waarvan we vermoeden dat het belangrijke notities zijn geweest.

Vrouwen hebben gekozen voor de tegenovergestelde strategie, namelijk die van alle opslag op één punt, het damestasje. Met precies de omgekeerde voor- en nadelen. Heeft dat alleen te maken met hun frequentere wisseling van garderobe? Of komt het voor dames ook weleens goed uit om op een moeilijk moment in hun tasje te gaan rommelen?

Buitengesloten

Voor de opslagmiddelen die in de pratende jas verwerkt worden, gelden de bovenstaande bezwaren even hard. Het is niet waarschijnlijk dat de mp3-ontvanger de stomerij overleeft, laat staan de informatie op cd-rom of harde schijf. Voor vrouwen komt daar nog bij dat de gespreide manier van opslaan haaks staat op hun neiging alles in één tas op te bergen.

Ook bij de apparaten die de ontvanger van informatie ten dienste staan (zoals de telefoon), vallen kanttekeningen te maken. Is het bijvoorbeeld waarschijnlijk dat het gebruik van het mobieltje zo sterk zal blijven toenemen? Ik denk het niet. In de eerste plaats leidt het mobieltje tot een grotere psychische druk op de ontvanger doordat het hem totaal beschikbaar maakt, terwijl iedereen behoefte heeft aan momenten van incommunicabiliteit. Het verhaal gaat dat Japanse forenzen massaal hun toestel, dat ze van hun werkgever ‘cadeau gekregen’ hadden, ‘vergeten’ mee te nemen als ze uit de trein stappen. In de tweede plaats zijn de signalen van het mobieltje en de conversatie soms storend voor de omgeving, zoals in de bioscoop of concertzaal. Op dit punt zie je snel etiquetteregels ontstaan.

Een jas uit de ICD+(Industrial Clothing Division)-collectie van Levi's en Philips.
Ingebouwd zijn een mobiele telefoon, een mp3-speler, oortelefoontjes, een bedieningspaneeltje en bedrading.
Foto: Levi's®

Interessanter vind ik het verschijnsel dat omstanders zich - blijkens een continue stroom krantenberichtjes hierover - ook elders blijken te storen aan mobiele bellers, zoals in de wachtrij voor de kassa, op een terras, of in de bus. Wat kan daarachter zitten? Voor de nieuwsgierigen onder ons is het de irritatie dat we maar de helft horen (en dan altijd nog de minst interessante helft). Nette mensen zullen er zich juist aan ergeren dat ze ongewild deelgenoot worden

[p. 150]

van confidenties. Maar het is even storend om een zakengesprek of het uitwisselen van de verblijfplaats van de bellers te moeten bijwonen. Wat is daar zo storend aan?

Bedieningspaneeltje met aansluitingen in een jas uit de ‘ICD+’-collectie.
Foto: Levi's®

Naar mijn mening voelen we dat telefoneren in de loop van de twintigste eeuw een eigen sociale betekenis heeft gekregen. We zijn de telefoon gaan zien als het medium voor persoonlijke gesprekken. Wie telefoneert, is intiem verbonden met iemand die niet aanwezig is, maar die - voor de telefoneerder - juist meer aanwezig is dan de omstanders. De telefoneerder schept door het gesprek een sfeer om zich heen waar omstanders niet in door kunnen dringen. En buitengesloten worden is nooit prettig.

Sms

Kortom, er zijn ten minste drie obstakels voor de pratende jas. De opslag van informatie is riskant, wildpraten is gek en in gezelschap converseren met iemand buiten dat gezelschap is asociaal. Deze obstakels zijn niet onoverkomelijk. Voor het eerste is misschien een technologische oplossing mogelijk. Voor de andere twee ligt het meer voor de hand om terug te keren tot visuele communicatiemiddelen, zoals de sms-schermpjes. De bedenkers daarvan zagen vooral mogelijkheden voor zakelijk verkeer, maar in de praktijk zie je vooral jongeren korte, persoonlijke berichten sms'en. Zij hebben een goede neus voor het wezenlijke voordeel van geschreven taal: het niet-verstorende karakter ervan. Het is veel makkelijker om ongemerkt een boodschap in te tikken dan in te spreken, en een steelse blik op het scherm is al genoeg om de boodschap tot je te nemen. Je gezelschap kan niet meegenieten, het heeft zelfs niet eens door dat je met heel iemand anders communiceert. En dat is waardevol op zichzelf, want is het belang van een boodschap niet omgekeerd evenredig aan het aantal ontvangers?

Dit artikel is een bewerking van het college waarmee de nieuwe opleiding Communicatie- en informatiewetenschappen aan de Universiteit Utrecht werd geopend.