Onze Taal. Jaargang 70

[p. 140]

Er gaat niets boven het Gronings
Interview met Siemon Reker, bijzonder hoogleraar Gronings

Jan Erik Grezel

Sinds 1 maart 2001 is Siemon Reker bijzonder hoogleraar Gronings aan de Rijksuniversiteit Groningen. Reker ijvert als streektaalfunctionaris met succes voor meer waardering voor zijn dialect. Maar het Nederlands overspoelt het Noorden. Een gesprek over een emancipatiestrijd en achterhoedegevecht.

‘Ik koester niet de illusie dat ik iets kan bijdragen aan het voortbestaan van het Gronings.’ Siemon Reker, sinds maart bijzonder hoogleraar Gronings aan de Rijksuniversiteit Groningen, wil geen rol als conservator van een curiosum. Zijn voornaamste taak is het kweken van een sfeer van interesse in de taal van de regio. Dat doet hij, sinds hij in 1984 streektaalfunctionaris van de provincie Groningen werd, als radiomaker, columnist en publicist - allemaal in en over het Gronings. ‘Als hoogleraar ga ik nu ook een inleidend college Gronings geven. En ik wil de boer op met studenten om onderzoek te doen.’

Toch komt in een gesprek met hem over het Gronings de benarde toestand van het dialect voortdurend aan de orde. ‘Van de zeventigplussers kent zo'n 98% nog Gronings. Van de Groningers onder de veertig nauwelijks 50%. Dan gaat het hard. Het Nederlands is al heel lang de norm. Men denkt dat het Gronings een barrière is voor een maatschappelijke carrière. Het dialect moet in die visie afgeleerd worden. Dat is onzinnig. Kinderen kunnen heel goed twee talen tegelijk leren.’

Stoet

Reker en zijn vrouw voedden hun twee zoons goeddeels in het Gronings op. Wel kwamen die voortdurend met het Nederlands in aanraking. De twee jongens konden de twee taalsystemen goed gescheiden houden. ‘Ik las op een avond voor uit Jip en Janneke, in het Nederlands. Je moet even weten dat zij ziet in het Gronings zai zugt is. Jip en Janneke zien een man met een tros ballonnen. En dan staat er: “Wat een mooie ballonnen, zucht Janneke.” Waarop mijn oudste mij meteen corrigeerde: “Niet zucht, maar ziet!” Een Gronings woord in dat Nederlandse verhaaltje kon voor hem niet.’

Reker pleit ervoor het Gronings en het Nederlands in het onderwijs met elkaar in verband te brengen. ‘Nu is Gronings meestal een apart uurtje. Waarom zou je Gronings en Nederlands niet combineren? Dan kweek je op de basisschool al kleine taalbeschouwertjes. Op de lagere school heb ik zelf eens meegemaakt dat de juffrouw met ons bezig was met rijmwoorden en vroeg: “Wat rijmt op goed?” “Stoet”, riep ik. “Fout,” zei ze, “dat is Gronings.” Stoet is namelijk het Groningse woord voor “brood”. Ze ging helemaal voorbij aan het Nederlandse woord stoet, maar erger nog vind ik die strikte scheiding die ze maakte.’

Typisch Gronings?

Groningers gaan door voor stug, en zouden zuinig met woorden zijn. Maar het zijn vooral de Groningers zelf die daar grappen over vertellen. Zoals het verhaal van de boerenknecht die al veertig jaar bij een boer werkt en elke dag op de fiets naar zijn werk komt. 's Morgens wordt er niets anders gezegd dan een korte groet en aan het eind van de dag is het ‘Tot mörgen’. De hele dag wordt er gewerkt en gezwegen. Op een dag komt de knecht op een ‘plof’ (bromfiets) naar het werk. De boer vraagt belangstellend: ‘Naie plof?’ (nieuwe brommer?). ‘Joa’, zegt de knecht. Zwijgend gaan ze aan het werk. Aan het eind van de dag komt de knecht bij de boer. ‘'k Kom mörgen nait weer’ (ik kom morgen niet meer terug, ik neem ontslag). De boer kijkt hem verbaasd aan. Zijn blik vraagt om een verklaring. ‘Ach,’ zegt de knecht, ‘al dat gezoes over die naie plof!’ (al dat gezeur over die nieuwe bromfiets).

Die anekdotes zijn vermakelijk en herkenbaar, vindt Reker. Zelf solliciteerde hij naar de functie van streektaalfunctionaris met een brief van één zin: ‘Die boan liekt mie wel wat tou.’ Hij werd prompt aangenomen. ‘Maar ik ken ook tegenvoorbeelden: situaties waarin men zegt “Doar most moar wel (of nait) op reken” in plaats van kortweg “joa” of “nee”. Dat heeft een duidelijke functie: een hiërarchie scheppen en in stand houden, bijvoorbeeld op de werkvloer. “Joa” of “nee” is dan te gelijkwaardig.’

Gêne

De druk om het Gronings in te ruilen voor het Nederlands is blijkbaar erg groot. Na de eerste week op de basisschool spraken Rekers kinderen nooit meer Gronings, terwijl hij het zelf stug volhield. Dat ergerde de kinderen weleens. ‘Toen ik een keer op de tennisbaan

[p. 141]

“Oet!” riep in plaats van “Uit!”, zei een van mijn zoons: “We zijn hier niet op de boerderij, hoor.”’

Siemon Reker: ‘Wat mij vooral interesseert is de dynamiek van het dialect: “Hoe verandert het Gronings?”, “Welke kant gaat het op en hoe snel gaat dat?”’
Foto: Van Vliet Fotografie

Daar spreekt toch ook de typisch Groningse gêne uit. Limburgers laten graag horen dat ze uit Limburg komen, Groningers schamen zich voor hun dialect.

‘Ik proef dat ook wel, maar het is nooit uitgezocht. Ik ken Groningers die het vervelend vinden dat ze een Groningse tongval hebben, bijvoorbeeld door de fameuze “natte t”. Jan Kamminga, commissaris van de Koningin in Gelderland, is op logopedie geweest. Hij wilde beter leren articuleren. Maar iemand als Jan Mulder schaamt zich toch niet? En zijn de Limburgers allemaal zo trots? De journalist Frits Abrahams - afkomstig uit Limburg - vertelde me dat er Limburgers zijn die op spraakles gaan om de zachte g kwijt te raken.’

‘Die gêne heeft weer te maken met de maatschappelijke factor. Een taal heeft het moeilijk als die negatief stigmatiseert en een belemmering vormt voor sprekers die “hogerop” willen. Maar dat soort beschouwingen is niet mijn vak. Wat mij vooral interesseert is de dynamiek van het dialect: niet zozeer het statische verschil tussen het Gronings in Oude en Nieuwe Pekela, maar vooral vragen als “Hoe verandert het Gronings?”, “Welke kant gaat het op en hoe snel gaat dat?”’

Liedteksten

Wat gaan uw colleges Gronings precies inhouden?

‘Het hoogleraarschap is voor één dag per week. Ik ga in de eerste plaats een inleidend college geven. Via Groningse liedteksten ga ik het vizier op de taal richten. Ik verwacht dat studenten in de liedjes iets herkennen. Uiteraard verdiepen we ons ook wat in de letterkunde. Maar ik wil studenten vooral laten kijken naar de veranderlijkheid van taal. Dat is typerend voor deze tijd en de situatie van het Gronings.’

Wordt er naast het inleidende college nog onderzoek gedaan?

‘In overleg en samenwerking met collega's Fries en Nedersaksisch wil ik neerlandici en andere belangstellenden graag een vak aanbieden dat over de grenzen van het Gronings heen kijkt naar het hele gebied van Noord- en Oost-Nederland. Dat kan bijvoorbeeld een werkcollege zijn waarbij taalverschijnselen uit Overijssel vergeleken worden met kenmerken van het Gronings.’

U bent ook nog altijd streektaalfunctionaris. Wat moeten we ons bij dat werk voorstellen?

‘Vanaf het begin heb ik steeds zelf ideeën aangedragen om de functie inhoud te geven. De publieke kant is vooral “naar buiten treden”, in de pers, voor de radio. Ik heb in de krant hier veel stukjes geschreven en voor Radio Noord regelmatig programma's gemaakt. Op zondagochtend had ik een Gronings programma waarin Jan Mulder een column deed in het Gronings. Dat is erg goed voor de emancipatie van het dialect.’

‘Bij Radio Noord gaf ik in het Gronings ook een drie minuten durende samenvatting van het nieuws, zonder wollig taalgebruik. Mensen vonden dat Groningse nieuws directer en verrassend. Bij de weersverwachting zei ik niet dat het mistig werd, maar dat er “dook” kwam. Dat verrassingseffect heb je ook als wij op het Vlaamse nieuws dollekoeienziekte horen.’

Officiële streektaal

‘Vorig jaar was er een tentoonstelling over de in 1986 overleden, momenteel erg populaire Groningse zanger Ede Staal. Die tentoonstelling was een enorme klapper. Maar ik merkte dat mensen bijvoorbeeld niet wisten wat vaaier in zijn liedje “As vaaier woorden” betekent (“vier”). Daarom heb ik een boek samengesteld waarin ik zijn liedteksten toelicht.’

Illustratie: Matthijs Sluiter

[p. 142]

Verder schreef Reker een zakwoordenboekje met een gedeelte Gronings-Nederlands én een gedeelte Nederlands-Gronings. Ook maakte hij een retrograde woordenboek van het Gronings, louter bedoeld voor taalkundig onderzoek, maar het wordt vooral verkocht als rijmwoordenboek.

Als streektaalfunctionaris vroeg hij aandacht voor het Gronings in het onderwijs. In Oost-Groningen - en later ook elders - werden taal- en cultuurcursussen opgezet voor ‘import’, mensen die oorspronkelijk van buiten de provincie komen. ‘Voor die cursussen is veel belangstelling. Er is verder een hele serie leespakketten naar alle basisscholen in de provincie gestuurd: Groningse verhaaltjes, liedjes, toneel en hoorspelen, met lessuggesties.’

Is het schrift geen groot obstakel bij het dialect? Mensen die Gronings spreken, weten vaak niet hoe ze het moeten schrijven.

‘Ik zou heel graag een leesproject op de basisscholen starten. Aan het eind van zo'n acht weken krijgen kinderen dan een getuigschrift waarop staat dat ze Gronings kunnen lezen. Voor scholen lijkt me dat een mooie manier om iets aan de taal van de eigen regio te doen met een duidelijk doel. Dus geen rijtje met vervoegingen leren als “ik dou, doe dust, hai dut”, maar leren lezen. Dan kunnen ze ook zien dat spelling in het Gronings, net als in het Nederlands, een benadering is van wat je zegt.’

Ede Staal, Groningens beroemdste troubadour.

Het Gronings is ook officieel erkend in Europees verband. Wat houdt dat in?

‘Het Gronings is als onderdeel van het Nedersaksisch (dat behalve in Groningen ook wordt gesproken in Drenthe, Overijssel en de Achterhoek) erkend in het kader van het Europees Handvest voor Regionale of Minderheidstalen. Het gaat om een erkenning volgens deel II van het handvest. Dat houdt in dat de overheid het Nedersaksisch officieel als taal beschouwt, maar op dit gebied verder nauwelijks financiële verplichtingen heeft. Het Fries, dat erkend is volgens deel III, heeft wél recht op overheidssubsidie, voor bijvoorbeeld radio- en tv-uitzendingen in het Fries. De erkenning van het Nedersaksisch lijkt daarom misschien alleen maar een formaliteit, maar het psychologisch effect is heel belangrijk: de mensen in Groningen (en in de rest van het “Nedersaksische” gebied) krijgen het gevoel dat er in Brussel en Den Haag positief over hun streektaal wordt gedacht.’

Ede staal

Hij wordt wel de Jacques Brel van het Groninger land genoemd: Ede Staal, Groningens beroemdste troubadour. Vooral na zijn vroege dood in 1986 is hij ongekend populair geworden, tot ver buiten de provincie met de vette klei. Wie van oordeel is dat het Gronings altijd ruig en rauw klinkt, moet eens naar zijn vrolijke, grappige en hartverscheurende liedjes luisteren. Ze verschenen ook op enkele cd's.

Hij schreef niet alleen ín, maar ook óver het Gronings:

Ik bin hier geboren, ik proat din ook plat.
Mor t lezen en schrieven, ja dat is mie ja wat.
Ik heb dat noeit leerd, dus dat is niks veur mie.
Ie waiten hou t gaait, ja din blift t ter voak bie.

Is t puutoal mot oa of sums mit ao?
Ie kieken noar de regel, din wait je dat zo.
En loat dizze raais nou de moud es nait zakken,
A-je ainmoal begunnen, hei-je de smoak zo te pakken.

Ie waiten dat de mainsten wel Grunnegers kinnen.
En nou waiten ie ook dat doar regels veur binnen.
Dij helpen joe bie t proaten, bie t schrieven en lezen.
t Het veuls te laank duurd, dus t mout nou mor wezen.
Is t puutoal...

Helpt klòkje of klókje t maist tegen de kol'
n Potje het broek vól da's aans wat as vòl.
Liggoam, n lief, n pokkel of n pens.
Wie zeggen Godlinze, mor doar zegt men Glins.
Is t puutoal...

Bijbel

In zijn onderzoek (onder andere voor zijn dissertatie) richtte Reker zich vooral op het Groningse werkwoordensysteem, dat sterk in beweging is. ‘Maar op dit moment ben ik bezig met een Groningse samenvatting van een proefschrift over neuropsychologische aspecten bij de behandeling van kinderen met leukemie. Veel van die kinderen komen uit een milieu waar Gronings wordt gesproken, en met zo'n samenvatting in het eigen dialect zorg je ervoor dat de wetenschappelijke bevindingen toegankelijk worden voor de ouders van die kinderen.’

Zijn er meer situaties waarin het gebruik van het Gronings een duidelijke functie heeft?

‘In de handel ben je betrouwbaarder als je dialect spreekt. In de agrarische sector wordt nog steeds behoorlijk veel dialect gesproken - dat blijkt nu duidelijk met de MKZ-crisis. Verder natuurlijk in de humor. Er zijn talloze anekdotes die je alleen in het Gronings kunt vertellen, omdat het vooral taalgrappen zijn.’

‘En wat je misschien niet zou verwachten: ook in de kerk speelt het Gronings een rol. De bijbelvertaling in het Gronings is bijna gereed. In de gezondheidszorg, met name in de ouderenzorg, kan het Gronings

[p. 143]

nog zeker dertig jaar zeer nuttige diensten bewijzen.’

Kunt u zelf alles in het Gronings zeggen?

‘Technische termen zijn lastig. Ik heb me destijds zijdelings beziggehouden met die bijbelvertaling. Verzin maar eens een Gronings woord voor tollenaar of wijngaard. Soms duiken er opeens nieuwe woorden op voor moeilijk te vertalen begrippen. T-shirt is in het Gronings maauwhemd, dat is in zwang geraakt door Winus van der Laan, een bekende Winschoter die voor de radio werkte. Overigens betekent dat oorspronkelijk een hemd met lánge mouwen.’

Vindt u het ene soort Gronings ook mooier dan het andere?

‘Ik vind het Gronings van aardige mensen mooier dan dat van onvriendelijke mensen. Ik vind het kul als mensen zeggen dat ze een hekel hebben aan het Gronings uit Winschoten. Dan hebben ze een hekel aan het Gronings van Winus van der Laan.’

Wat merken jullie in Groningen van de renaissance van het dialect?

‘Die zogenaamde renaissance wordt vooral vanuit Amsterdam gesignaleerd, maar ik voel dat niet zo. Het veronderstelt een verhoogde geestelijke activiteit. Er is wel meer belangstelling en waardering dan twintig of dertig jaar geleden. De emancipatiestrijd werpt wellicht toch vruchten af. En ik kan nu tegen de mensen zeggen dat ze hun kinderen rustig in het Gronings kunnen opvoeden, want je kunt er zelfs hoogleraar mee worden.’

De afkalving van een dialect

Pessimisten geven het Gronings nog een jaar of dertig. Anderen houden het op zestig of tachtig jaar. Hoe het ook zij, de afkalving van het Gronings gaat razendsnel. Zelden zijn mensen van één generatie getuige van zo'n spectaculaire taalverandering.

Reker onderscheidt daarin twee ontwikkelingen. De situaties waarin men nog dialect spreekt, worden steeds schaarser. ‘Zo'n dertig jaar geleden was het ondenkbaar dat er op het schoolplein of op het voetbalveld géén Gronings gesproken werd. Nu hoor je het nauwelijks meer.’ Verder schuift het dialect snel op naar het Nederlands. ‘Er ontstaat een soort pseudo-Gronings, dat een een-op-eenrelatie heeft met het Nederlands. Alleen de klinkers worden nog vergroningst, zodat de streektaal zich ontwikkelt tot een klinkervariant van de standaardtaal.’ Onder de varianten van het Gronings krijgt het Veenkoloniaals nu de overhand. ‘Dat ligt het dichtst bij het Nederlands. Het is een tussenstation op weg naar het Amsterdams of het Haags.’

De veranderingen begonnen na de Tweede Wereldoorlog. ‘Er kwam toen een grotere tolerantie tegenover het Nederlands. Die ontwikkeling zette de sluisdeuren van de taalverandering wijd open. De overdracht van dialect werd in de thuissituatie losgelaten. Ouders spraken onderling nog wel Gronings, maar niet tegen hun kinderen. De taal was ineens niet meer bepalend voor de vraag of je er wel of niet bij hoorde.’

De media en de veel grotere mobiliteit zijn de motoren van de taalverandering. Biedt de lokale omroep geen tegenwicht? ‘Radio Noord heeft enkele uitzendingen in het Gronings, TV Noord doet er tot mijn ongenoegen vrijwel niets aan; alleen het weerbericht is in het dialect.’