Onze Taal. Jaargang 70

[p. 116]

Dé afwas gaat in hét sop
Het (on)voorspelbare geslacht van Nederlandse woorden

Jan Don - Universiteit Utrecht

Is het de of het stad? En de of het woord? Maar heel weinig moedertaalsprekers zullen problemen hebben met deze vragen. Van vrijwel alle woorden, ook heel nieuwe, weten we zonder erbij na te denken of het een de-woord of een het-woord is. Het is allemaal zó vanzelfsprekend dat we ons zelden afvragen wat nu het systeem is achter die woordgeslachten. Waarom zeggen we ‘de afwas’, ‘de schoonmaak’, maar ‘het schoonmaakmiddel’ en ‘het sop’?

Stel je voor: je kent 40.000 mensen (een stadion vol, zeg maar) en je moet van al die mensen onthouden of ze voor Ajax of voor Feyenoord zijn, of dat ze liever wel of geen suiker in hun koffie hebben. Dat zal je met geen mogelijkheid lukken, en toch verricht je dagelijks een vergelijkbare prestatie. We aarzelen bijna nooit over de vraag of een woord het lidwoord de moet krijgen (de stad, de vlag, de jas) of juist het (het woord, het koord, het oord).

Moedertaalsprekers kennen zo'n 60.000 woorden. Ongeveer 40.000 daarvan zijn zelfstandige naamwoorden, en van al die woorden weet je feilloos welk lidwoord erbij hoort. Zelfs van een paar collega's kan ik al nauwelijks onthouden hoe ze hun koffie drinken, maar woorden en hun eigenschappen onthouden is kennelijk toch iets heel anders. Trouwens, onthóúden we inderdaad van al die woorden één voor één het bijbehorende lidwoord, of maken we gebruik van een stelsel van regels? Maar hoe zien die regels er dan uit? Je zou je kunnen voorstellen dat we met een beperkte, aangeleerde set woorden vanzelf eigenschappen van andere woorden kunnen vaststellen. Maar hoe gaat dat dan?

Het paard en de hengst

Het eerste waar je natuurlijk aan denkt bij geslachtstoekenning is het biologisch geslacht. In het Duits is het der Hahn (mannelijk) en die Henne (vrouwelijk), want die woorden verwijzen nu eenmaal naar mannelijke en vrouwelijke dieren. Maar het Standaardnederlands maakt vrijwel geen onderscheid tussen mannelijke en vrouwelijke woorden. Het kent alleen het- en de-woorden, oftewel onzijdige en zijdige woorden. Het biologische onderscheid tussen man en vrouw helpt ons dus niet erg.

Ondertussen kunnen we hiermee wel begrijpen dat haan en kip allebei de-woorden zijn. Als beesten zijn ze natuurlijk wel mannelijk of vrouwelijk, dus: zijdig. En dat geldt voor meer boerderijdieren: de namen voor de mannetjes en de vrouwtjes zijn allemaal de-woorden, maar de soortnaam is onzijdig: de koe, de zeug, de beer, de hengst, maar: het paard, het varken, het rund, het hoen. Veel schieten we daar overigens niet mee op. Zulke regels zijn niet toepasbaar op woorden als de brug en het gebouw.

Het onzinwoord

Toch zijn er bij nader inzien veel woorden waarvan het geslacht wél voorspelbaar is: bijvoorbeeld afwas en schoonmaak. Het belangrijkste verschil tussen deze woorden en woorden zoals kip en haan is dat afwas en schoonmaak opgebouwd zijn uit meerdere afzonderlijke elementen: ze zijn ‘geleed’. En dat maakt het geslacht van deze woorden opeens wél afleidbaar. Het woord computerspel is een het-woord omdat spel een het-woord is, en spelcomputer is een de-woord omdat computer een de-woord is. Het geslacht van samengestelde woorden wordt bepaald door het rechterlid van die samenstelling. Dat we met een echte regel te maken hebben, die we als taalgebruikers dagelijks onbewust toepassen, en niet met enkele toevallig goedgekozen voorbeelden, blijkt als je een geheel nieuwe samenstelling maakt. Van een onzinwoord als karweibezem voelt iedere spreker van het Nederlands intuïtief aan dat het een de-woord is. Draaien we de delen om en maken we op die manier het onzinwoord bezemkarwei, dan ‘weet’ iedereen dat dit een het-woord is. Of neem onzinwoord zelf: de woordonzin, maar het onzinwoord.

Computerspel en onzinwoord zijn samenstellingen. Ze zijn opgebouwd uit twee afzonderlijke woorden. Maar ook anders gelede woorden hebben een voorspelbaar geslacht. Neem de afleidingen die je maakt door -heid achter een bijvoeglijk naamwoord te zetten. Dat zijn allemaal de-woorden: de vrijheid, de aardigheid, de onbestaanbaarheid, enzovoort. Niet omdat ze eindigen op zomaar de letterreeks -heid (dat doen het onderscheid en het afscheid ook) maar op het áchtervoegsel -heid. Dat achtervoegsel -heid is een geslachtsbepalend rechterdeel. Het geslacht van bijna alle gelede woorden in het Nederlands is op zo'n soort manier voorspelbaar.

[p. 117]

Dat gegeven ontlast ons geheugen wel zeer. Van de 40.000 zelfstandige naamwoorden die we kennen, is een groot gedeelte geleed (naar schatting zo'n 35.000). Als we de regels kennen, hoeven we dus nog maar van zo'n 5000 woorden apart het geslacht te onthouden.

Computeren en wateren

Het geslacht van de woorden afwas en schoonmaak is dus afleidbaar uit het geslacht van was en maak. Het is de maak (‘Mijn boot is nog in de maak’) en de was. Maar waarom? Die woorden lijken ongeleed, dus zonder voorspelbaar geslacht. Maar zijn ze wel echt ongeleed? De was heeft toch alles te maken met wassen, en de maak met maken?

Van veel werkwoorden kun je de stam (de vorm zonder -en) gebruiken als een zelfstandig naamwoord. Bijvoorbeeld aanvangen - aanvang en vallen - val. De afleiding die je daarmee krijgt, is altijd een de-woord. Dat verklaart het geslacht van was en maak. Dat lijkt een belangrijke winst. Maar toch lijken er veel uitzonderingen op deze regel te bestaan. Hoe zit het bijvoorbeeld met sop? Dat is een het-woord, maar is het niet afgeleid van soppen?

Woorden kunnen op allerlei manieren geleed zijn. Een woord als vrijheid is afgeleid van het bijvoeglijk naamwoord vrij door er het achtervoegsel -heid aan vast te plakken. Daardoor maak je een zelfstandig naamwoord. Eigenlijk is het zelfstandig naamwoord aanvang ook een soort geleed woord. Je neemt de stam van het werkwoord aanvangen, en maakt daar een zelfstandig naamwoord van. Dat gaat niet gepaard met een zichtbaar achtervoegsel, maar er is wel degelijk sprake van afleiding.

Ook de omgekeerde route is gebruikelijk in het Nederlands. Je neemt een zelfstandig naamwoord (bijvoorbeeld computer), en maakt daar een werkwoord van: computeren. Op dezelfde manier gaan: wateren van water, en feesten van feest, en blijkbaar ook soppen van sop. Sop is net als water en feest een ongeleed zelfstandig naamwoord zonder voorspelbaar geslacht en het werkwoord soppen is van het sop afgeleid in plaats van omgekeerd, zoals bij was en maak.

Illustratie: Hein de Kort

Uitzondering met knipoog

Een curieuze uitzondering op de regel dat het tweede lid van een samenstelling het geslacht bepaalt, is het woord knipoog. Immers, het is de knipoog en het oog. Toch is ook knipoog verklaarbaar: het is afgeleid van het werkwoord knipogen en daarom een de-woord, net als val of aanvang.

Overigens is knipogen wel een bijzonder werkwoord. Het is samengesteld uit een zelfstandig naamwoord oog dat achter de stam van het werkwoord knippen is toegevoegd. De werkwoorduitgang -en verschuift daarbij naar de achterkant van het woord: het ‘knippen met het oog’ wordt knip+oog+en. Dit woordvormingsprocédé is in het Nederlands uitgestorven. Overblijfselen zijn nog: klappertanden, knarsetanden, knikkebollen, knipogen, krimpneuzen, likkebaarden, reikhalzen, ringeloren, schokschouderen, schoorvoeten, schuddebuiken, stampvoeten, suizebollen, trekkebenen en watertanden. Kent u meer van zulke voorbeelden, stuur ze dan naar de redactie van Onze Taal: Raamweg 1a, 2596 HL Den Haag, e-mail: [e-mail].

Verleden tijd

Nu lijken we een beetje in de problemen te zitten: als we een woord tegenkomen dat op het eerste gezicht ongeleed is, en we weten dat het als werkwoord én als zelfstandig naamwoord gebruikt kan worden, hoe kunnen we dan voorspellen of het een de-woord of een het-woord is? Als het zelfstandig naamwoord is afgeleid van een werkwoord, moet het - zoals we hierboven zagen - een de-woord zijn; in het andere geval is het geslacht onvoorspelbaar. Maar is er een manier om de soort afleiding te bepalen?

In een aantal gevallen is er hoop: er blijkt een verband te zijn tussen de verleden tijd van een werkwoord en de soort afleiding. Werkwoorden die zijn afgeleid van een zelfstandig naamwoord hebben allemaal een regelmatige verleden tijd. De verleden tijd van computeren is computerde, en die van voetballen voetbalde (en niet bijvoorbeeld voetbiel).

Een mooie illustratie van dit verband is het werkwoord krijten - of beter: de twee werkwoorden krijten. Het eerste, dat ‘huilen’ betekent, wordt onregelmatig vervoegd: kreet - gekreten. Maar veel bekender is natuurlijk krijten met de betekenis ‘met een zeker wit goedje op het schoolbord schrijven’. Dat laatste krijten wordt regelmatig vervoegd (krijtte - gekrijt) omdat het is afgeleid van een zelfstandig naamwoord: krijt. Nog een voorbeeld: werkwoorden met een ij in de stam zijn bijna allemaal onregelmatig (blijven - bleef, wijken - week), maar rijmen - rijmde bijvoorbeeld niet. De reden daarvoor is dat dit werkwoord is afgeleid van een zelfstandig naamwoord (het rijm).

[p. 118]

Voorspellende kracht

Met deze wetenschap kun je als taalgebruiker de volgende conclusie trekken: als je een woord tegenkomt dat als werkwoord én als zelfstandig naamwoord gebruikt kan worden, en het werkwoord heeft een onregelmatige verleden tijd, dan kan het werkwoord niet afgeleid zijn van het zelfstandig naamwoord. Dus moet het zelfstandig naamwoord zijn afgeleid van het werkwoord, en dus is het een de-woord. We hoeven niet apart te onthouden dat het de val is, of de loop. Dat weten we omdat de verleden tijd van vallen viel is en van lopen liep.

Deze verbanden helpen ons niet in alle gevallen. Zonder twijfel hebben we nog steeds een fenomenaal geheugen nodig om alle woorden en hun eigenschappen te leren. Taalwetenschappers schatten dat kinderen in de leeftijd van twee tot zes jaar minstens tien nieuwe woorden per dag leren. Waarschijnlijk spreken we dat geheugen dan ook op grote schaal aan bij het leren van de eigenschappen van ongelede woorden.

Voor gelede woorden echter ligt het anders: in de meeste gevallen kunnen we de eigenschappen daarvan voorspellen uit de elementen waaruit die woorden zijn afgeleid. We maken daarbij soms gebruik van ingewikkelde verbanden om de soort van afleiding te ontrafelen. Dankzij deze voorspellende kracht hoeven we onze hersens niet helemaal vol te stoppen met een voetbalstadion vol onsamenhangende details.