Onze Taal. Jaargang 70

[p. 90]

Mag et wa minde weze?
Geluidswegval in het Nederlands

Leendert Plug - Department of Language and Linguistic Science, University of York

Iedereen die ‘zambak’ hoort, weet meteen dat zandbak is bedoeld. En maar weinigen zullen bij de klank ‘ofren’ aan iets anders denken dan aan offeren. Het is opmerkelijk hoe weinig moeite we hebben woorden te interpreteren die op het eerste gehoor maar gedeeltelijk worden uitgesproken. Hoe doen we dat? Zijn we goede gokkers? Of heel goede luisteraars?

Als uw slager vraagt ‘Mag et wa minde weze?’, dan snapt u zonder twijfel precies wat hij zegt. In het dagelijks taalgebruik hebben we voortdurend te maken met zulke gedeeltelijk uitgesproken woorden, maar we zijn zó goed in het interpreteren ervan dat we er niet eens bij stilstaan dat bepaalde geluiden zijn weggelaten. Hoe komt het toch dat we die ‘ingeslikte’ gedeelten er telkens weer feilloos aan vastplakken? Om die vraag te beantwoorden, is het goed eerst eens te bekijken welke klanken vaak verdwijnen.

Gemaklek

Nederlandse klanken die vaak wegvallen, zijn de r, de t, de n en de sjwa. Om met de laatste te beginnen: sjwa is de term voor de klinker die het tussenvoegsel eh vormt en die verder te horen is in de, een en talloze andere onbeklemtoonde lettergrepen. De klinker komt in geschreven vorm meestal overeen met de e, hoewel de ij in gemakkelijk doorgaans ook als sjwa wordt uitgesproken, evenals de tweede u in kubus. Als woorden twee achtereenvolgende lettergrepen met een sjwa als klinker hebben, verdwijnt de eerste sjwa vaak, zodat bijvoorbeeld soepele wordt uitgesproken als [soeple], gemakkelijk als [gemaklek] en offeren als [ofren]. Of sjwa-wegval wel of niet kan, hangt af van de twee medeklinkers die bij wegval van de sjwa een eenheid, een cluster, vormen. Bij de clusters pl, kl en fr kan het, maar bij bijvoorbeeld kn, dn en ml niet: tekenen kan niet worden uitgesproken als [teeknen], redenen niet als [reednen] en rammelen niet als [ramlen].

De medeklinker n wordt in het Nederlands bijna altijd weggelaten aan het eind van woorden die eindigen op en, zoals regen, molen, planten, lopen, gouden, duurden, enzovoort. Als het volgende woord met een klinker begint, wordt de n wel uitgesproken, als verbindingsklank: vergelijk regen en regen klettert met regen of wind. Het uitspreken van de n in woorden als regen en regen klettert wordt door veel mensen als overdreven precies beschouwd, en sommige sprekers gebruiken de n zelfs niet altijd als verbindingsklank.

Recente ontwikkeling?

De medeklinker t, die geschreven wordt als t of d, kan worden weggelaten wanneer die tussen bepaalde andere medeklinkers staat, zoals in zichtbaar, kastje, lichtst, vrachtwagen of zandbak. Lees deze woorden maar eens hardop voor; de kans is groot dat u ze uitspreekt als respectievelijk [zichbaar], [kasje], [lichst], [vrachwagen] en [zambak] (waarin de n zich aanpast aan de b en zo in de uitspraak verandert in een m). Net als bij de sjwa hangt de mogelijkheid tot wegval af van de medeklinkers die daarna een cluster zouden gaan vormen. In het geval van t-wegval mag de eerste medeklinker niet n, m, r of l zijn: [tanje], [hemje], [harje] en [vilje] zijn onacceptabele uitspraakvormen van respectievelijk tandje, hemdje, hartje en viltje.

De medeklinker r kan verdwijnen tussen een klinker en bepaalde medeklinkers, zoals in middernacht, Nederland, portier, verticaal, noorden, Heerlen, kaars, poort of zweert. Sommige taalkundige onderzoekers stellen dat na een beklemtoonde korte klinker, zoals in hars, hert, of borst, de r niet kan verdwijnen, andere bronnen gebruiken deze woorden juist als voorbeeld van r-wegval. Wellicht is r-wegval in deze woorden een recente ontwikkeling; in mijn eigen onderzoek naar r-wegval bij jongvolwassen sprekers van het Standaardnederlands kan ik in ieder geval weinig verschil ontdekken tussen de uitspraak van hart, waar r-wegval onmogelijk zou zijn, en die van haard, waar wegval weer wél zou kunnen. In beide gevallen lijkt de r helemaal niet uitgesproken te worden.

Sporen

Wat is geluidswegval eigenlijk precies? Deze vraag lijkt vrij eenvoudig te beantwoorden: de term wil zeggen dat een geluid in sommige omstandigheden wél wordt uitgesproken in een bepaalde positie, en in andere omstandigheden niet. In nadrukkelijke, formele spraak komt bijvoorbeeld veel minder wegval voor dan in snelle huis-, tuin- en keukenspraak, en niet alle sprekers passen de wegvalregels even vaak toe in dezelfde spraakstijl.

[p. 91]

Maar wat bedoelen we als we zeggen dat een geluid ‘niet wordt uitgesproken’? Er zijn de laatste jaren een aantal studies verricht naar Engelse gevallen van geluidswegval; zo is de uitspraak van n-th in woordparen als in the of on these, waaruit th volgens de traditionele literatuur kan worden weggelaten, grondig onderzocht, en dat geldt ook voor op het eerste gehoor identieke uitspraken van paren als sport en support of train en terrain. Deze onderzoeken, waarbij gebruikgemaakt is van geavanceerde fonetische apparatuur, hebben uitgewezen dat veel ‘weggevallen’ geluiden sporen achterlaten in het woord waaruit ze weggelaten zijn; zo is de n in in the langer dan de n in in a, hoewel de th in het eerste woordpaar helemaal niet te horen is.

Ook uit mijn onderzoek naar de uitspraak van de r door jongvolwassen sprekers van Standaardnederlands blijkt dat. Er is een onderscheid waarneembaar tussen de uitspraak [zweet] waarmee zweert wordt bedoeld en die waarmee zweet wordt bedoeld. Het verschil zit hem in de lengte en kwaliteit van de ee (in zweert klinkt de ee als de i van zit, in zweet niet) en de articulatieplaats van de t. Spreek de woorden maar eens hardop uit en u zult horen en voelen wat ik bedoel.

We zouden nu kunnen zeggen dat geluidswegval helemaal niet bestaat. Als een geluid sporen achterlaat, is het in feite niet weggevallen. Het is echter niet zeker of in alle gevallen van geluidswegval sporen te vinden zijn; het lijkt erop dat hoe sneller er gesproken wordt, hoe meer geluiden er wegvallen en hoe minder sporen er te vinden zijn. Geluidswegval bestaat dus wél, maar moet iets verfijnder worden gedefinieerd, bijvoorbeeld zó: geluidswegval wil zeggen dat een klank in bepaalde omstandigheden als duidelijk herkenbaar geluid wordt uitgesproken, en in andere omstandigheden niet.

Gokwerk?

Hoe reageren luisteraars op geluidswegval? Er staan hun in ieder geval twee methodes ter beschikking om erachter te komen wat er wordt bedoeld met een woord waarin klanken ontbreken. De eerste is iets razendsnel opzoeken. Als een luisteraar bijvoorbeeld de uitspraak [zichbaar] hoort, zal hij in zijn interne lexicon - het woordenboek in zijn hoofd - moeten zoeken om achter de betekenis ervan te komen. Aangezien zichbaar geen Nederlands woord is en ook zigbaar niet, zal hij verder zoeken naar vergelijkbare vormen, en zo bij zichtbaar uitkomen en de uitspraak juist interpreteren. Het zou ook kunnen dat hij alternatieve uitspraken in het interne lexicon vastlegt, zodat [zichbaar] na verloop van tijd wel in het lexicon staat, met de mededeling ‘veel voorkomende uitspraak van zichtbaar’. Deze methode van interpretatie gebruiken we al bij het luisteren naar verschillende accenten van het Nederlands. Het duurt vaak even voor we aan een vreemd accent ‘gewend’ zijn, maar als dat eenmaal is gebeurd, valt het ons haast niet meer op dat de spreker een accent heeft: we hebben de alternatieve uitspraken in ons geheugen vastgelegd en weten zo de betekenis van de woorden moeiteloos te vinden.

Maar wat doen we met een uitspraak die door geluidswegval dubbelzinnig wordt? Met de uitspraak [kasje] bijvoorbeeld kan kasje of kastje bedoeld zijn, [het] zou het of hert kunnen betekenen en [lope] lopen of loper. In deze gevallen zal de luisteraar goed moeten letten op de context waarin het woord wordt gebruikt. Zo moet hij alert zijn op de grammaticale context als er sprake is van dubbelzinnigheid bij woorden van verschillende grammaticale categorieën, zoals het werkwoord lopen en het zelfstandig naamwoord loper. En wanneer het gaat om woorden van dezelfde grammaticale categorie, zoals kasje en kastje, zal hij de betekenis een rol moeten laten spelen. Zulk op context gebaseerd gokwerk is een belangrijk onderdeel van de interpretatie van spraak.

Illustratie: Hein de Kort

Het oor

Maar in veel gevallen hebben we deze twee interpretatiemethoden helemaal niet nodig, omdat we het weggevallen geluid direct herkennen aan de sporen die het achterlaat. Zoals gezegd zijn de ee en t in [zweet] waarmee zweert bedoeld wordt, anders dan die waarmee zweet wordt bedoeld. Het is ook goed voorstelbaar dat de s in [kasje] waarmee kastje bedoeld wordt, iets langer is dan die waarmee kasje wordt bedoeld, en dat [gemaklek] ritmisch niet hetzelfde is als [gemakzucht] door de onderliggende, maar niet uitgesproken sjwa. Ook zou het kunnen dat de e in [duurde] waarmee duurden bedoeld wordt net iets nasaler is dan die waarmee duurde wordt bedoeld.

Het lijkt onwaarschijnlijk dat we deze details allemaal kunnen horen. Fonetici die onderzoek doen met allerlei geavanceerde apparatuur, of door herhaaldelijk te luisteren door een koptelefoon, zonder verstorend geluid, horen natuurlijk veel meer dan wij bij de slager. Maar we moeten het oor ook weer niet onderschatten. Onderzoeken, bijvoorbeeld naar gebrekkige kinderspraak, tonen telkens weer aan dat de mens gevoelig is voor minieme fonetische verschillen zonder zich daarvan bewust te zijn. Zo is gebleken dat kinderen die kikker en pindakaas uitspreken als [titter] en [pindataas], systematisch een andere t gebruiken voor de k dan voor de t. Dat zou erop kunnen wijzen dat ze het verschil tussen de t en de k wel degelijk goed horen - ook al slagen ze er niet in dat verschil in hun uitspraak duidelijk naar voren te laten komen.

Het wordt steeds duidelijker dat het bij het spreken en luisteren niet alleen gaat om grove klanken, maar ook om subtiele kenmerken.