Onze Taal. Jaargang 70

[p. 88]

Poldernederlands of gooise r?
De waardering van moderne uitspraakverschijnselen

Dick Smakman - afdeling Algemene Taalwetenschap en Dialectologie, Katholieke Universiteit Nijmegen

Wat vinden Nederlanders erger, het ‘blaaif baai maai’ van jonge ambitieuze vrouwen of de Gooise r van Kinderen voor Kinderen? Of is ‘de son en de see’ toch nóg verwerpelijker? En wat zeggen die oordelen over de kans dat zulke uitspraakvormen Standaardnederlands gaan worden? Een enquête werpt licht op onze houding tegenover moderne uitspraak.

Vraag een groep Nederlanders wat typisch hedendaagse uitspraakverschijnselen van hun moedertaal zijn, en iedereen zal zo ongeveer op hetzelfde uitkomen. De Gooise r zal veel worden genoemd, en ook de uitspraak [blaaif] voor blijf en nog wat andere kenmerken van het zogenoemde Poldernederlands zullen als modern worden bestempeld. Minder eensgezindheid zal er bestaan over de vraag hoe ‘erg’ zulke verschijnselen nu eigenlijk zijn, en - daarmee samenhangend - welke van die hedendaagse uitspraakvarianten tot het Standaardnederlands behoren en welke niet. Om na te gaan hoe het precies zit met die waardering, heb ik een lijstje met enkele bekende moderne uitspraakverschijnselen voorgelegd aan een groep Nederlanders.

Het Kinderen voor Kinderen-koor: bij uitstek de vertolker van de omstreden Gooise r.
Foto: NOB-Foto

Fissen aan de fecht

Op mijn lijstje stonden allereerst de klanken van het Poldernederlands - het Nederlands dat wordt gesproken door ambitieuze jonge vrouwen, en dat een paar jaar geleden is ontdekt door de taalkundige Jan Stroop. Het gaat om de ui die naar [au] neigt (uit wordt [aut]), de ou die als [aau] wordt uitgesproken (koud wordt [kaaut]), de ei die klinkt als [aai] (tijd wordt [taait]) en de eu die als [ui] gerealiseerd wordt (leuk wordt [luik]). En ook om de ee en oo die steeds meer worden uitgesproken als de tweeklanken [ei] en [ou] (beet wordt [beit], en boot [bout]).

Misschien nog wel bekender dan deze klinkerverschuivingen is de Gooise r (die ongeveer klinkt als het Engelse werkwoord are, uitgesproken door een Amerikaan), dus die is ook in de lijst opgenomen. En dan zijn er nog de v en z die ‘verstemloosd’ worden uitgesproken, dus als [f] en [s] ([fissen aan de fecht], [de son en de see]). Ook heb ik voor de gelegenheid de zachte g toegevoegd, hoewel die natuurlijk al van oudsher in zuidelijk Nederland te horen is. Deze ‘afleider’ diende om de deelnemers alert te houden. Bovendien leverde hij ook nog interessante informatie op, zoals later blijken zal.

Deelnemers voor dit onderzoekje vond ik via nl.taal, een nieuwsgroep op internet waar mensen praten over belangrijke en minder belangrijke dingen die met de Nederlandse taal te maken hebben. Uiteindelijk zegden 191 mensen toe mee te doen aan de enquête. Zij hadden met elkaar gemeen dat ze meer dan gemiddeld geïnteresseerd waren in de Nederlandse taal.

Gevoelige plekken

De deelnemers moesten in een vragenlijst aangeven in hoeverre elk genoemd verschijnsel een acceptabel onderdeel was van de standaardtaal in Nederland. Hierbij werd steeds dezelfde formulering gebruikt, bijvoorbeeld ‘In hoeverre is het in het Standaardnederlands acceptabel dat een ee een beetje als een [ei] klinkt?’ en ‘In hoeverre is het in het Standaardnederlands acceptabel dat een g een beetje als een zachte g klinkt?’ Het was mijn bedoeling te achterhalen wat voor Nederlanders de gevoelige plekken zijn als het gaat om uitspraakverandering. De genuanceerde for-

[p. 89]

mulering van de vragen staat dit niet in de weg. Je kunt ervan uitgaan dat iemand die zich groen en geel ergert aan bijvoorbeeld de Gooise r, daar ook sterk tegen zal ageren als er voorzichtig wordt gevraagd hoe ‘acceptabel’ die is.

De waardering van moderne uitspraakverschijnselen: van minst acceptabel (‘echt niet’) tot meest acceptabel (‘het moet’).

Ten slotte heb ik de deelnemers gevraagd of ze zelf nog uitspraakfenomenen kenden die geen onderdeel waren van het Standaardnederlands, maar die ze wel vaak hoorden bij degenen die bij uitstek geacht worden Standaardnederlands te bezigen: sprekers op televisie. Uit de resultaten kan een hiërarchie gemaakt worden, van meest acceptabel (‘het moet’) tot minst acceptabel (‘echt niet’) in het Standaardnederlands (zie de tabel op deze bladzijde).

Omstreden klank

Het dichtst in de buurt van ‘het moet’ komt de zachte g, de afleider, die als enige gemiddeld getolereerd wordt in de standaardtaal. Een aantal deelnemers vond zelfs dat de zachte g een noodzakelijk onderdeel is van het Standaardnederlands. Dit kan betekenen dat Nederlanders de - vaak nogal krakerige - Standaardnederlandse g misschien wel wat zachter zouden willen hebben. Een andere mogelijke verklaring is dat mensen de zachte g zien als iets wat het Standaardnederlands niet bedreigt, en wat dus best mag. Ik denk zelf dat dit laatste zwaar weegt; mensen vinden zo'n zachte g wel leuk (en zuidelijk, gezellig en gemoedelijk, et cetera), maar op het moment dat hij greep zou krijgen op het Standaardnederlands, nemen ze het waarschijnlijk een stuk minder licht op.

De volgende drie verschijnselen in de uitkomst zijn de Gooise r en de verstemlozing van de v en de z. De Gooise r staat in dit testje gemiddeld nog wel betrekkelijk dicht bij ‘het moet’, maar de meningen erover lopen ook het sterkst uiteen - de Gooise r is een omstreden klank.

De deelnemers gaven aan dat de verstemlozing van de v iets meer tolerabel is dan de verstemlozing van de z. Dit weerspiegelt de praktijk van het Nederlandse taalgebruik: de verstemlozing van de v is verder gevorderd dan die van de z, en dus meer geaccepteerd. Het uitspreken van zee als [see] is minder ingeburgerd dan het uitspreken van veel als [feel].

Olievlek

Net als de Gooise r en de verstemlozing van de v en de z staat ook de uitspraak van ou als [aau] nog net in de rij van verschijnselen die oogluikend worden toegestaan. Het is het eerste klinkerverschijnsel in de uitkomstenlijst. De resterende verschijnselen betreffen alleen nog maar klinkers; ze staan in de lijst erg dicht bij elkaar, links op de schaal. Die lage waardering sluit aan bij de veelgehoorde klacht dat dergelijke klinkerverschuivingen zich - vanuit de Randstad - als een olievlek over Nederland uitbreiden.

Als we wat preciezer naar de volgorde van de klinkers kijken, dan zien we dat de uitspraak van de ee die neigt naar [ei] als minder erg wordt beschouwd dan de uitspraak van de oo die op [ou] lijkt. Ook dit is een getrouwe weerspiegeling van de praktijk. In het Standaardnederlands is de verschuiving van ee naar [ei] verder gevorderd dan die van oo naar [ou], en zo is de uitspraak van beet als [beit] minder ‘plat’ dan de uitspraak van boot als [bout].

De minst geaccepteerde verandering is de neiging de ui tot [au] om te vormen. Het kan zijn dat het feit dat deze klinkerverandering het meest drastisch lijkt (vooral als je het geschreven voor je ziet) de deelnemers nogal krachtig deed reageren.

Naast de klankverschijnselen in de lijst kwamen er uit de enquête ook nog andere kenmerken naar voren die als typisch hedendaags worden beschouwd. Vooral de s die hypercorrect als [z] wordt uitgesproken werd vaak genoemd. De s die klinkt als [sj] stoorde ook veel mensen, net als de l die als [w] wordt uitgesproken (melk wordt [mewk]). Een ander fenomeen dat meermaals opdook, was het weglaten van de slot-n dan wel het juist wél uitspreken van deze klank.

Regionale verschillen

Wat is er te zeggen over de regionale herkomst van de deelnemers en de invloed daarvan op de beoordeling van de klankveranderingen? Over de klinkers zijn de deelnemers uit alle windstreken het min of meer eens. En zelfs de zachte g wordt door alle deelnemers soortgelijk beoordeeld, inclusief de zuiderlingen. Wat zuiderlingen echter sterker verwerpen dan anderen, is de verstemlozing van de v en de z. Hier valt een verband te leggen met de zuidelijke neiging om het onderscheid tussen de v en de f en tussen de z en de s duidelijk hoorbaar te houden. Kennelijk beschouwen zuiderlingen het handhaven van dit onderscheid als verzorgd, terwijl andere Nederlanders de schouders ophalen over het verdwijnen ervan.

Ook de Gooise r wordt door zuiderlingen duidelijk sterker verworpen dan door deelnemers uit alle andere gebieden. Misschien heeft dat iets te maken met de afstand (letterlijk en figuurlijk) tussen Brabant en de Randstad; daardoor zou verklaard kunnen worden dat Brabanders in het algemeen minder geneigd zijn zich aan te sluiten bij nieuwe westelijk getinte uitspraaknormen.

Zijn de hierboven besproken hedendaagse uitspraakverschijnselen nu al doorgedrongen tot de standaardtaal? In ieder geval voor een deel al wel, want veel mensen beschouwen verschillende ervan als acceptabel in het Standaardnederlands. Maar of ze ooit een volledig onopvallend onderdeel van de standaardtaal zullen vormen, is niet met zekerheid te zeggen.