Onze Taal. Jaargang 70

[p. 86]

Verse woorden
Nieuwe economie

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Een woordenboek is nooit af. Op het moment dat er een nieuwe editie in de winkel ligt, is die alweer verouderd - de woordenschat verandert immers dagelijks. In de serie ‘Verse woorden’ gaat Van Dale-hoofdredacteur Ton den Boon tweemaandelijks in op de nieuwe woorden die de redactie van Van Dale zoal tegenkomt, en op de overwegingen om ze al dan niet op te nemen in een volgende editie.

Sinds 1994 duikt in de krant steeds vaker het begrip nieuwe economie op. Tot 1998 komt deze woordgroep jaarlijks niet vaker dan 20 à 30 keer voor in de kranten die in de Persdatabank zijn opgeslagen (alle grote landelijke kranten behalve De Telegraaf), waarbij jaarlijks wel een licht stijgende trend te bespeuren is. In 1999 raakt het begrip in de mode en komt het ruim 225 keer in de krant voor, en in 2000 stijgt de frequentie explosief tot meer dan 2000 meldingen in krantenartikelen. April 2000 spant de kroon met ruim 400 meldingen in één maand tijd. Het is duidelijk: rond de millenniumwisseling groeit de nieuwe economie uit tot een hype.

Containerbegrip

Doorgaans zijn het geen eenmalige gebeurtenissen of kortstondige hypes maar duurzame ontwikkelingen die onze taal blijvend beïnvloeden. Over de nieuwe economie is de afgelopen tijd echter zo veel geschreven dat heel wat van de gebruikte terminologie in brede kring bekend is geraakt. Zelfs al blijkt de nieuwe economie een verschijnsel van voorbijgaande aard te zijn, dan nog zal zij daarom voorlopig sporen in onze taal achterlaten.

Illustratie: Matthijs Sluiter

In elk geval verdient de woordgroep nieuwe economie zelf - als naam van een spraakmakende economische visie - een plaatsje in het woordenboek van de toekomst. Daarmee dient zich meteen het eerste probleem aan: de verklaring. Want al zijn de kernwoorden van de nieuwe economie misschien wel bekend (voortgaande productiviteitsgroei, informatie- en communicatietechnologie, oneindige digitale reproduceerbaarheid van informatie tegen geringe kosten, duurzame economische groei zonder inflatie), het samensmeden van deze begrippen in een definitie is heel wat lastiger, vooral omdat de deskundigen (de ‘nieuwe economen’) de accenten vaak verschillend leggen en het begrip dus niet uniform omschrijven. Vooralsnog lijkt het erop dat nieuwe economie als een containerbegrip moet worden beschouwd: een ‘begrip zonder scherp afgebakende betekenis waaraan de taalgebruiker zelf nader invulling kan geven en dat op veel verschillende toestanden, gebeurtenissen of zaken wordt toegepast’, zoals Van Dale het omschrijft.

Uitkristallisering

Zolang een taalvorm in de taalwerkelijkheid geen scherp afgebakende betekenis heeft, is het verantwoord die vorm als containerbegrip te beschrijven. Zo'n behandeling heeft wel als consequentie dat een woordenboekredactie het woord moet blijven volgen. Het is immers niet uitgesloten dat de betekenis ervan nog in ontwikkeling is en op een zeker moment toch uitgekristalliseerd raakt. Op dat moment is wellicht een precieze omschrijving mogelijk en is dus een aanpassing van de definitie vereist. Voor een woordenboek met vrij strenge selectiecriteria, zoals de grote Van Dale, die als uitgangspunt hanteert dat een taalvorm een aantal jaren regelmatig in diverse media moet zijn aangetroffen wil het voor vermelding in aanmerking kunnen komen, werkt de tijd doorgaans in het voordeel. Als een woord namelijk enige tijd in het taalgebruik is opgenomen, heeft het de mogelijkheid gehad te ‘rijpen’ en is de betekenis ervan vaak wel zodanig vast komen te liggen dat een accurate betekenisomschrijving mogelijk is. Bij nieuwe economie - dat inmiddels ruimschoots aan de selectiecriteria van de grote Van Dale voldoet - is dat echter nog steeds niet het geval.

Dead economy?

Begin 2000 sprak voormalig minister Hans Wijers, inmiddels werkzaam bij de prestigieuze Boston Consulting Group, in een reclameuiting voor de Rabobank: ‘Uiteindelijk zal alles New Economy worden. De rest is Dead Economy.’ Waarmee hij gezien zijn woordkeuze tevens leek te willen zeggen dat wat hem betreft niet het Nederlands maar het Engels de voertaal van de nieuwe economie is. De woordcombinatie dead economy heeft evenmin als haar Nederlandse equivalent dode economie een brede verspreiding in onze taal gekregen. Als tegenhanger van nieuwe economie is wel een andere

[p. 87]

De taal van de nieuwe economie bevat ook bestaande Nederlandse woorden die in dit kennisdomein een nieuwe dimensie hebben gekregen, bijvoorbeeld thuiswinkelen.

uitdrukking populair geworden, namelijk oude economie, dat wil zeggen de traditionele economie die gebaseerd is op schaarste en waarin de conjunctuur wisselt. Deze aanduiding heeft alleen betekenis in verhouding tot nieuwe economie en zal wellicht het woordenboek nooit halen, tenzij de tegenstelling tussen beide economische modellen nog langere tijd blijft bestaan.

Voortbrengselen

De nieuwe economie zou een dorre stam zijn wanneer zij niet meer taalvruchten zou hebben voortgebracht dan haar eigen naam. Tegelijk met dit economische model zijn echter enige honderden woorden geïntroduceerd, waarvan een deel zelfs regelmatig in de krant kan worden aangetroffen. Een groot deel van de terminologie is uit het Angelsaksische taalgebied overgenomen, bijvoorbeeld (business) accelerator (persoon of organisatie die geld en faciliteiten beschikbaar stelt aan startende internetbedrijven om ze snel tot ontwikkeling te brengen), clicks and bricks (benaming voor afzet via virtuele en fysieke distributiekanalen, dat wil zeggen winkels en webwinkels) en datacasting (verspreiding van (multimediale) data via het internet). Veel Engelstalige begrippen zijn inmiddels vertaald en soms zelfs geheel vervangen door Nederlandse pendanten. Zo kennen we naast business angel (welgestelde exondernemer of particulier die een startend bedrijf medefinanciert en adviseert) inmiddels zakenengel, terwijl naast het Engelse mass customization het intrigerende en mooi allitererende massamaatwerk in opkomst is. Ook zijn er vrij veel taalvormen die gedeeltelijk Engels en gedeeltelijk Nederlands zijn (of gedeeltelijk op z'n Engels of Nederlands worden uitgesproken), zoals de samenstellingen cyberondernemer (internetondernemer) en dataharvesting (het putten van relevante informatie, bijvoorbeeld klantprofielen, uit beschikbare databestanden). Daarbij sluiten samenstellingen van het type e-strategie aan, waarvan de e een Engelse uitspraak krijgt wanneer hij als verkorting van het Engelse electronic wordt opgevat, maar een Nederlandse uitspraak wanneer hij wordt opgevat als verkorting van het Nederlandse elektronisch. Ten slotte bevat de taal van de nieuwe economie bestaande Nederlandse woorden die in dit kennisdomein een nieuwe dimensie hebben gekregen (bijvoorbeeld thuiswinkelen).

Op dit moment valt nog nauwelijks te voorspellen welke van deze woorden zullen beklijven. Wel lijken met name de taalvormen succesvol te zijn die betrekking hebben op concrete verschijnselen en technieken, bijvoorbeeld datacommunicatie (die ook los van de nieuwe economie wordt ontwikkeld). Maar uiteindelijk zal pas definitief duidelijk zijn wat de erfenis van de nieuwe economie is voor onze taal als van de nieuwe economie het nieuwe af is.

Onlangs genoteerd

akoestische schok	beroepsziekte bij m.n. medewerkers van callcenters en helpdesks, waarbij als gevolg van harde, ongefilterde geluiden via ondeugdelijke headsets tijdelijk gehoorverlies optreedt
Balkansyndroom	benaming voor een complex van gezondheidsklachten en ziekteverschijnselen dat optreedt bij personen die tijdens de Balkanoorlog met verarmd uranium (onder andere verwerkt in munitie) in aanraking zijn geweest
eurochipper	soort van chipper waarmee betalingen in euro's kunnen worden verricht
FSE	feline spongiform encephalopathy, gekkekattenziekte
gekkekattenziekte	spongiforme encefalopathie bij katten, een door prionen veroorzaakte hersenziekte waarvan de gevolgen overeenkomsten vertonen met die van gekkekoeienziekte, FSE
groensparen	fiscaal aantrekkelijk beleggen in een fonds dat in door de overheid erkende milieuvriendelijke projecten investeert
kanjermonument	grootschalig monument waarvan het onderhoud en/of de restauratie veel geld vereist
man-vrouwfirma	vennootschap onder firma waarin echtgenoten ieder voor vijftig procent deelgerechtigd zijn in de winst
precessie	economische situatie die voorafgaat aan een recessie, pre-recessie [nieuwe betekenis van bestaand woord]
stadsopiumkit	ruimte waar van stadswege opiaten (crack en dergelijke) worden verstrekt en waar deze tevens kunnen worden gebruikt