Onze Taal. Jaargang 70

[p. 66]

‘Middelgrote stervormige bloemkroon’
De herkomst van wetenschappelijke plantennamen

Nicoline van der Sijs

Je loopt in een tuincentrum en je leest orchidee. Je zult er misschien niet direct bij stilstaan dat het woord van het Griekse orchis ‘teelbal’ komt, omdat de plant als afrodisiacum werd beschouwd. Niet alleen volksnamen van planten zijn veelzeggend (ogentroost, stinkbloem, klimop), ook over hun wetenschappelijke varianten valt veel opmerkelijks te vertellen. Over de geschiedenis van onder meer primula, azalea en chrysant.

Plantennamen in het Nederlands en in Nederlandse dialecten zijn vaak gebaseerd op een opvallend kenmerk van de plant. Uit de naam blijkt dan bijvoorbeeld dat een plant schadelijk is (kankerbloem) of lastig (brandnetel), geneeskrachtig (ogentroost, pisbloem), of eetbaar voor mens (veldsla) of dier (konijneblad). De plantennaam kan ook iets vertellen over de periode van bloei: het sneeuwklokje, het maartse viooltje, het aprilbloempje en de meidoorn bloeien vroeg, de septemberlelie en de late guldenroede laat, de pinksterbloem en de paaslelie op een bepaald moment in het jaar. De naam kan bovendien uitdrukken dat een plant een opvallende geur verspreidt (stinkbloem, stinkende gouwe) of een bijzondere smaak heeft (bitterblad). De vorm van de plant blijkt uit de namen klokjes, trompetnarcis en vingerhoedskruid, de manier van groeien uit klimop, de plaats waar de plant voorkomt uit korenbloem en muurbloem. Tot slot zijn er namen die naar de kleur van de plant verwijzen: boterbloem, witbol, zeegroene en rode ganzenvoet.

Verwarrend

Over dergelijke volksnamen zijn veel boeken geschreven; het recentst is het mooie Van vergeet-me-nietje tot gebroken hartje van Har Brok uit 1993. Het gebruik van volksnamen heeft echter een aantal nadelen. Er bestaat slechts voor een beperkt aantal soorten een volksnaam, in principe alleen voor inheemse of veel gekweekte soorten. Daarbij wordt een en dezelfde volksnaam dikwijls voor verschillende planten gebruikt, en andersom worden verschillende namen gebruikt voor een en dezelfde plant. Dat werkt verwarring in de hand. Een dergelijke verwarring wordt voorkomen door de wetenschappelijke naam te gebruiken, want iedere plant heeft slechts één wetenschappelijke naam, die is vastgelegd volgens internationale regels.

Wetenschappelijke namen voor soorten hebben een tweeledige naamgeving, die in 1753 is ingevoerd door Carolus Linnaeus. Dit betekent dat iedere naam uit twee delen bestaat: de naam van het geslacht (met een hoofdletter geschreven) en die van de soort (het epitheton, met een kleine letter), bijvoorbeeld Ranunculus acris voor de scherpe boterbloem, of Stellaria media voor de vogelmuur. De wetenschappelijke naam is een Latijnse naam, maar die behoeft bepaald geen Klassieklatijn te zijn - dat kan ook niet eens, want er zijn niet genoeg klassieke namen. Hij kan een afleiding zijn van een volksnaam, van een geografische naam, van de naam van een persoon, enzovoort.

Wetenschappelijke namen

Over de herkomst van wetenschappelijke plantennamen is veel minder geschreven dan over die van de volksnamen. Ten onrechte, want ook over deze namen valt veel interessants op te merken. Het uitgebreidst is het Verklarend woordenboek van wetenschappelijke plantennamen van C.A. Backer uit 1936, dat onlangs opnieuw is uitgegeven. Backer geeft voor ongeveer 22.500 wetenschappelijke namen van Nederlandse en Indonesische bloemplanten en varens de betekenis, afleiding en uitspraak.

Zo kunnen we in Backers woordenboek vinden dat Stellaria van het Latijnse woord stellaris ‘stervormig’ komt - dat verwijst naar de vorm van de bloemkroon - en dat media de vrouwelijke vorm van het Latijnse woord medius ‘middelste, het midden houdend’ is, dat verwijst naar de middelmatige grootte van de kroon in vergelijking met andere soorten van het geslacht Stellaria.

Wetenschappelijke namen hebben vaak dezelfde benoemingsmotieven als volksnamen, alleen zijn ze niet direct doorzichtig voor wie geen Latijn of Grieks kent. De groeiplaats zien we in azalea (van het Griekse azaleos ‘droog, dor’), de tijd van bloeien in primula (van het Latijnse primus ‘eerste’), de duur van bloeien in ageratum (van het Griekse agèratos ‘nooit oud wordend’), de kleur in chrysant (van het Griekse chrusos ‘goud(geel)’), en de geneeskrachtige werking in orchidee (van het Griekse orchis ‘teelbal’, omdat de plant als afrodisiacum werd beschouwd).

Reinwardti

Veel benamingen verwijzen naar de vorm van bladeren of bloemen: acanthus (van het Griekse akantha ‘doorn’), aspidistra (van het Griekse aspis ‘schild’), digitalis (van het Latijnse digitus ‘vinger’), gladiool (van het Latijnse gladius ‘zwaard’). Als we de wetenschappelijke naam doorzien, krijgen we dus ook informatie over de plant zelf. Een prachtig voorbeeld is mimosa. Dit woord is afgeleid van het Griekse mimos ‘nabootser’, omdat de bladeren bij aanraking plotseling lijken te verwelken: zij bootsen een verwelkt blad na.

Omdat het moeilijk is telkens nieuwe namen te verzinnen, zijn veel planten naar ontdekkers of kwe-

[p. 67]

kers vernoemd. Vaak zijn dergelijke namen moeilijk te onthouden, maar sommige details uit de biografie van een ontdekker zijn zo kleurrijk dat je naam en plant nooit meer vergeet. Zo zijn planten met de soortnaam reinwardti genoemd naar hun ontdekker C.G.C. Reinwardt (1773-1854), die directeur van de menagerie van Lodewijk Napoleon was, daarna de eerste directeur werd van 's Lands Plantentuin in Buitenzorg, en vervolgens hoogleraar werd in Leiden, waar hij, aldus Backer, verzonk in volkomen onbeduidendheid.

Wetenschappelijke plantennamen worden steeds vaker gebruikt, niet meer alleen onder wetenschappers en in flora's en encyclopedieën, maar ook door leken en in tuincentra. Bovendien worden veel niet-inheemse planten ingevoerd die geen Nederlandse volksnaam hebben. Daardoor komen steeds meer wetenschappelijke namen als Nederlandse benaming in de algemene woordenboeken - namen zoals abelia, abelmoschus, gerbera en spirea - en wordt inzicht in deze namen voor steeds meer mensen belangrijk.

Met dank aan Jan Frits Veldkamp.