Onze Taal. Jaargang 70

[p. 58]

Weg met dialect op tv
De toegankelijkheid van Nederlandstalige coproducties

Wilfried Vandaele - Algemeen secretaris Cultureel Verdrag Vlaanderen-Nederland

Tv-programma's die succes hebben in Vlaanderen, zijn soms een flop in Nederland, en andersom. Welke rol spelen ‘schoon Vlaams’, Amsterdams en ondertiteling hierbij? Is het wel altijd nodig, dat dialectgebruik in tv-programma's, en dan vooral in Vlaams-Nederlandse coproducties? Wilfried Vandaele, nauw betrokken bij de culturele samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland, zet zijn gedachten uiteen.

Vlaanderen en Nederland werken op allerlei gebieden samen, en soms is die samenwerking vastgelegd in officiële overeenkomsten. Zoals de Nederlandse Taalunie de samenwerking tussen Vlaanderen en Nederland regelt op het gebied van de taal en de letteren, is er ook een Cultureel Verdrag, dat de samenwerking op het gebied van cultuur, kunsten, onderwijs en wetenschap, welzijn en media moet bevorderen. Maar wat is de praktijk van die culturele samenwerking? Een inventarisatie leert dat de Vlaamse en de Nederlandse radio en televisie onder meer gebruikmaken van elkaars correspondenten, dat er een satellietproject ‘BVN-TV’ (het Beste van Vlaanderen en Nederland) is, waarin Nederland en Vlaanderen samen een selectie uit hun programma's naar het buitenland brengen, en dat er een doorgifteplicht is: Nederland en Vlaanderen moeten elkaars radio- en tv-zenders doorgeven. En er zijn de coproducties. 25 in 1997, 15 in 1998, maar als je er rekening mee houdt dat het bij zo'n coproductie vaak om een reeks van verschillende afleveringen gaat, dan betreft het toch een aanzienlijk aantal uitzendingen, alleen al in 1998 een tachtigtal. Doorgaans gaat het om cofinanciering, en niet echt om een coproductie in de zin dat men alles samen bedenkt en uitvoert zodat er een echt gemeenschappelijk product ontstaat. Echte coproducties zijn zeldzaam. Waar ik het hier in het bijzonder over wil hebben, is de vraag welke factoren de toegankelijkheid van coproducties belemmeren.

Illustratie: Jaap Vegter

Onverantwoord

Het zou alle programmamakers in Nederland en Vlaanderen ter harte moeten gaan: hoe komt het dat een reeks die het in Vlaanderen uitstekend doet, in Nederland soms niet wordt gewaardeerd, en omgekeerd? Natuurlijk moet je daarbij rekening houden met alle factoren: uur van uitzending, concurrerende programma's op andere zenders, enz. Maar toch blijft de vaststelling dat sommige programma's, sommige coproducties, in het land van oorsprong erg succesvol zijn en in het buurland - tevens partnerland in de coproductie - floppen.

Nemen we ‘Windkracht 10’, de helikopterserie die zich afspeelt in het Vlaamse Koksijde, een coproductie van de VRT en de TROS. De reeks was in Vlaanderen een voltreffer, in Nederland niet. Daar kwam de serie niet van de grond. Dat de afleveringen in Nederland ondertiteld werden, brengt ons al meteen op een belangrijk knelpunt. Nederland en Vlaanderen spannen zich maar weinig in om hun taalgebruik en uitspraak aanvaardbaar en begrijpelijk te houden voor het buurland. Laat ik het als Vlaming bij Vlaanderen houden. Een eerste euvel is dat men o zo graag dialect spreekt (‘Edde gai da nie gezeen?’), of een tussentaal, het ‘schoon Vlaams’ oftewel het ‘verkavelings-Vlaams’, zoals G. Van Istendael het noemt (‘Hebde gij da nie gezien?’). Het dialect dat gebruikt wordt, is vaak het Antwerps-Brabants, waardoor Vlamingen met een andere streektaal geërgerd voor de buis zitten. Als deze toestand vele Vlamingen al ergert, waar-

[p. 59]

om zouden Nederlanders zich dan tolerant moeten gedragen? Nee, weg met het slechts zelden functionele dialect, weg met het schoon Vlaams. Het is totaal onverantwoord - cultureel en economisch - om een massamedium als televisie op die manier te misbruiken. Cultureel onverstandig omdat we er alle belang bij hebben het ontgrenzende Europa een uniforme Nederlandse taal aan te bieden, waarmee ook buitenlanders zowel in Vlaanderen als in Nederland terechtkunnen. Economisch onverstandig omdat de kansen om onze producties aan het buitenland te slijten in elk geval niet toenemen naarmate we minder Standaardnederlands hanteren.

Let op: Vlamingen maken zich dik als Nederlanders Vlaamse acteurs ondertitelen, maar in de eigen nieuwsuitzendingen in Vlaanderen wordt de eenvoudige West-Vlaamse of Limburgse landman steevast ondertiteld. Een andere landman, even eenvoudig, die zich in het Antwerps tot de kijker richt, wordt in Vlaanderen niet ondertiteld.

Verstaanbaarheid

Maar terug naar Nederland-Vlaanderen. We moeten ons in Vlaanderen weinig illusies maken en mogen van de kijkende buur geen grote inspanningen verwachten. Niet alleen verschillen in zinsconstructies en woordgebruik doen de buur afhaken, zelfs de andere klankkleur kan de toegankelijkheid al schaden, want zelfs als Vlamingen in coproducties hun best doen om algemeen beschaafd te spreken, gaat men in Nederland al ondertitelen. In ‘Windkracht 10’ was dat het geval, maar de verstaanbaarheid werd daarin volgens kenners ook geschaad door het ratjetoe van helikopter- en zeegeluiden en het Engelse vakjargon van de piloten. Omgekeerd gebeurt het ook: de VRT ondertitelt de Nederlandse reeks ‘Baantjer’.

Hebben wij meer moeite met elkaars taal omdat we minder dan vroeger naar elkaars zenders kijken? Sinds de komst van de commerciële televisie zijn de Vlaamse en de Nederlandse kijkers inderdaad meer op het eigen land gericht dan vroeger. Het marktaandeel van Nederland 1, 2 en 3 in Vlaanderen schommelt rond de 5%. De Nederlanders spenderen 3% van hun kijktijd aan de VRT. Veel is dat niet, maar toch zijn het van alle buitenlandse zenders de Nederlandse die in Vlaanderen het meest bekeken worden, en omgekeerd.

Dat Vlamingen Nederlanders niet verstaan, en Nederlanders Vlamingen niet, moet echter gerelativeerd worden. Als mijn kinderen naar de Nederlandse reeks ‘Otje’ kijken, waarin het Ottekind toch een behoorlijk mondje Hollands praat, dan hebben ze daar geen moeite mee. Maar als ze naar het Vlaamse ‘Blinker’ kijken, waar het dialectische Vlaams vanaf druipt, dan hebben ze daar wel moeite mee. Bijvoorbeeld als zo'n Blinker, die allesbehalve uitblinkt in helder taalgebruik, roept: ‘Iek sal mee Mats wil ne nieve pot ferf gaan kope.’

Misplaatst

In het taalkatern van De Standaard van 14 maart 2000 geeft VRT-taaladviseur Ruud Hendrickx uitleg bij het ‘Taalcharter’ dat hij anderhalf jaar geleden lanceerde en naar aanleiding waarvan de pers toen zei dat de VRT koos voor de Vlaamse norm. Hendrickx: ‘Alleen wil de VRT er meer dan in het verleden mee rekening houden dat de Nederlandse standaardtaal zoals ze in België gebruikt wordt op een beperkt aantal punten kan verschillen van de in Nederland gebruikelijke variant van de Nederlandse standaardtaal.’ Meer ruimte dus voor typisch Belgisch-Nederlandse woorden. Dat is niet ongevaarlijk. Maar Hendrickx is wel in goed gezelschap, want in de Volkskrant van 5 mei 2000 zegt Koen Jaspaert, algemeen secretaris van de Nederlandse Taalunie, dat er toleranter moet worden omgegaan met taalvariaties.

Ook ik vind dat Vlamingen verdieping niet door etage moeten vervangen, herstelling door reparatie, uitbater door exploitant, luidop door hardop of fruitsap door vruchtensap (of jus d'orange). Maar als Vlamingen sentimenteel gaan doen over fermette, fondant, mutualiteit en positioneren, dan breekt mijn klomp.

Ik ben het eens met de sociolinguïsten dat we op verschillende niveaus communiceren, in verschillende kringen en in verschillende taalregisters. In mijn dorp kan ik, als lid van de lokale biljartclub ‘De lustige

Voor een massamedium als televisie, dat bovendien grensoverschrijdend is, is het gebruik van iets anders dan Algemeen Nederlands misplaatst.

nachtvlinders’, dus perfect - en bij voorkeur! - het plaatselijke dialect gebruiken. Maar volgens dezelfde redenering is voor een massamedium als televisie, dat bovendien per definitie grensoverschrijdend is, het gebruik van iets anders dan Algemeen Nederlands misplaatst. Het geëigende taalregister voor de media is het Standaardnederlands.

Taal is een communicatiemiddel, en als je ziet dat het gebruik van bepaalde varianten ervoor zorgt dat de noorderbuur, respectievelijk de zuiderbuur, moeite heeft met die varianten en dat dit de toegankelijkheid van een tv-productie schaadt, dan is dat een probleem waar iets aan gedaan moet worden.

Gevoelde drempels

Maar het is niet allemaal kommer en kwel. Van de hele toegankelijkheidsellende vinden we niets terug bij ‘10 voor taal’, een coproductie van de VRT en de KRO, die ondertussen al een eeuwigheid bestaat en nog steeds hoog scoort in beide landen. Hoe komt dat? Doordat taal hier juist het onderwerp is? Door het competitie-element dat Nederlanders tegen Vlamingen uitspeelt? Het feit dat je iets bijleert als kijker? Dat laatste geldt dan in ieder geval niet voor Nederlanders, want die weten alles al... beter. En wat te denken van de coproductie ‘Groot licht’, het populair-wetenschappelijke jongerenprogramma, dat het toch ook in beide landen goed doet, terwijl taal en competitie daarbij niet echt een rol spelen?

Tot slot wil ik professor Guido Fauconnier citeren, die in 1990 een rapport schreef over ‘Moeilijkheden en drempels bij tv-coproducties’. Hij zegt over de hindernissen: ‘Dat wil niet zeggen dat drempels er echt liggen, alleen dat ze gevoeld worden. (...) Voor wie over een drempel struikelt, is het irrelevant of die er echt was.’

Dit artikel is een bewerking van een deel van een rede die Wilfried Vandaele uitsprak bij de uitreiking van de Coproductieprijs op 24 mei 2000 in Brussel.