Onze Taal. Jaargang 70

[p. 56]

Randvoorwaarden en de wet van behoud van ellende

Dr. ir. J. IJff - Alkmaar

Waar komen woorden precies vandaan? Dat is meestal een kwestie van gissen, maar soms is het heel nauwkeurig na te gaan. Over de uitvinding van een modewoord en een zich langzaam inburgerende uitdrukking.

Randvoorwaarde is een modewoord. Het kwam op in de jaren tachtig en heeft zich in de jaren negentig als een olievlek verbreid. Geen politiek-bestuurlijk rapport of de randvoorwaarden vliegen je om de oren. Zelfs de troonrede van 1998 repte ervan: ‘Voorts zal de regering nog dit jaar haar voornemens formuleren inzake een eventuele aanvullende locatie om de groei van de luchtvaart op te vangen. Hierbij worden de randvoorwaarden van milieu, gezondheid en veiligheid in acht genomen.’

In de elfde editie van de grote Van Dale, uit 1984, verscheen het woord voor het eerst. Het werd toen gedefinieerd als: ‘(in beginsel bijkomstige) voorwaarde waaraan voldaan moet zijn, wil het beoogde doel ooit bereikt kunnen worden’. In de editie erna, die uit 1992, kreeg het woord er een betekenis bij: ‘voorwaarde die de mogelijkheden tot variatie beperkt (...) grens die niet mag worden overschreden’. Het voorbeeld dat Van Dale hierbij geeft, is ‘budgettaire randvoorwaarden’. Randvoorwaarde wordt hier gebruikt in plaats van grens, zoals het in de eerste betekenis gewoon wordt gebruikt in plaats van voorwaarde. Randvoorwaarde klinkt wat minder hard, verhullender en abstracter. Misschien is het daarom zo populair geworden in de politiek-bestuurlijke wereld.

De geluidsbelastingscontouren voor de luchthaven Schiphol (links) hebben wel iets weg van bepaalde gelijkvormige figuren die in de toegepaste wiskunde voorkomen, en die worden bepaald door ‘randvoorwaarden’ (rechts).
Uit: Structuurschema burgerluchtvaartterreinen, 1979; Advanced Engineering Mathematics, 1951

Gelijkvormige figuren

Maar waar komt het woord vandaan? Het is afkomstig uit de toegepaste wiskunde. Althans, daar heb ik het aan ontleend rond het jaar 1970, en ik verbeeld mij dat ik daardoor de ‘boosdoener’ ben geworden die het heeft geïntroduceerd in politiek en bestuur.

Ook rond 1970 moest er al een vijfde baan op de luchthaven Schiphol komen, wilde Schiphol niet afzakken tot een regionaal vliegveld. Het was de maatschappelijke discussie rondom de geluidhinderproblematiek die mij ertoe bracht het woord randvoorwaarde te gebruiken. De mate van geluidhinder, die wordt uitgedrukt in Kosteneenheden (genoemd naar de Delftse hoogleraar Kosten), wordt op papier weergegeven met contouren rond Schiphol. De contouren worden groter naarmate je je verder van de luchthaven bevindt, maar de vorm ervan blijft ongeveer hetzelfde. Soortgelijke families van gelijkvormige figuren komen ook voor in de toegepaste wiskunde als oplossing van bepaalde wiskundige problemen. Die figuren bezitten niet de grillige vormen van de geluidhindercontouren, maar het zijn wel contouren die individueel gedefinieerd worden door een bepaalde waarde van een parameter, soms de ‘randvoorwaarde’ genoemd.

Zo kwam ik ertoe om een bepaalde mate van geluidhinder te associëren met een randvoorwaarde. Ik noemde de Kosteneenheid 35, die de contour definieert waarbinnen geen aaneengesloten woonbebouwing mag plaatsvinden, ‘de randvoorwaarde voor geluidhinder voor Schiphol’. Ik vond dat het woord goed het karakter van zo'n contour weergaf. Rand drukte het geografische aspect ervan uit, want binnen die contour mocht geen aaneengesloten woonbebouwing

[p. 57]

bestaan, en voorwaarde maakte duidelijk dat het in bestuurlijke zin een verplichting betrof.

Randbedingung

Randvoorwaarde werd door mij gebruikt in allerlei werkgroepen, commissies en besturen die aan de Schipholproblematiek gewijd waren en waarvan ik als provinciebestuurder deel uitmaakte. In die ambiance is het woord geïntroduceerd en heeft het zijn verbreiding gekregen.

In theorie is het natuurlijk mogelijk dat een ander terzelfder tijd of zelfs eerder dit woord is gaan gebruiken. Tot nader order claim ik toch maar het auteursrecht. Maar ik zit nog met een vraag. Onlangs kwam ik in een Duits politiek geschrift het woord Randbedingung tegen in dezelfde betekenis als ons woord randvoorwaarde. Zou ook in Duitsland iemand met een achtergrond in de toegepaste wiskunde dit begrip in de politiek hebben geïntroduceerd? Of heeft Duitsland dit begrip overgenomen uit het Nederlands? Ik houd mij aanbevolen voor aanvullende informatie.

Over een andere uitdrukking, met een natuurkundige achtergrond, heb ik geen twijfel. Dat betreft de wet van behoud van ellende naar analogie van de wet van behoud van energie. Ik heb die uitdrukking in de jaren zeventig geïntroduceerd in het milieuhygiënisch jargon om aan te geven dat het zuiveren van water en lucht meestal neerkomt op het verplaatsen van de vervuiling van het ene compartiment (water, lucht of bodem) naar het andere. Luchtverontreiniging wordt door filters gevangen en uitgewassen in water of gestort op de bodem. Deze wet van behoud van ellende ben ik inmiddels een paar keer tegengekomen in vaktijdschriften, en de term is nu in de journalistiek doorgedrongen, zoals ik onlangs heb mogen constateren na lezing van een column van John Jansen van Galen in Het Parool.