Onze Taal. Jaargang 70

[p. 54]

Mannentaal en vrouwtjestaal
Vervrouwelijkende verkleinwoorden

Willem van Thiel - Utrecht

Een man draagt een pak, een vrouw een pakje. En de woorden nonnetje en bruidje zijn heel gebruikelijk, maar monnikje en bruidegommetje doen raar aan. Zou het gebruik van verkleinwoorden inderdaad seksegebonden zijn? En op wat voor manieren dan ongeveer?

Een man en een vrouw zitten in een restaurant te eten. Zegt de een: ‘Ik roep die vrouw nog even, ik lust nog wel een wijntje, jij nog wat?’ ‘Ja,’ antwoordt de ander, ‘als je dat vrouwtje toch roept, doe mij dan ook nog maar een glas wijn.’ Ra ra, wie van hen is de man en wie is de vrouw?

Een significante meerderheid van proefpersonen antwoordt dat de eerste de vrouw is en de tweede de man. En dat terwijl de twee personen grotendeels dezelfde woorden gebruiken en geen expliciete aanwijzingen omtrent hun sekse geven. Er is maar één aanwijzing: ze maken verschillend gebruik van verkleinwoorden.

Doktersromannetje

Waarom kiest een taalgebruiker er eigenlijk voor om een verkleinwoord te gebruiken? Er zijn drie hoofdredenen. De eerste - en meest voor de hand liggende - is om iets kleins aan te duiden, zoals in een wandelingetje door het bos of een fietsje voor je dochter. De betekenis van wandelingetje of fietsje verschilt niet van kleine wandeling of kleine fiets. De tweede reden is dat er soms eenvoudigweg geen andere vorm dan het verkleinwoord bestaat. Naast het bed staat een nachtkastje omdat een ‘nachtkast’ niet te koop is, en een olifant met een piemel noemen we nu eenmaal een mannetjesolifant en niet ‘mannenolifant’. Ten slotte gebruiken we verkleinwoorden om te ironiseren (zo'n ambtenaartje van de gemeente), te vergoelijken (een leugentje om bestwil), te vertederen (liefje) - én om aan te geven dat er sprake is van iets vrouwelijks.

Dat laatste kan worden geïllustreerd met de volgende voorbeeldtekst, die in de huidige tijd wat overdreven aandoet, maar die een goede indruk geeft van het bedoelde principe:

De heer des huizes gaat met de wagen naar zijn werk, en zijn vrouw rijdt met haar boodschappenautootje nog even langs de Albert Heijn. Op het werk draagt hij een pak, zij een pakje. 's Avonds lezen ze graag, hij deze keer de laatste roman van Voskuil, zij een doktersromannetje. Voor het slapengaan drinkt hij een glas whisky en zij neemt een advocaatje met slagroom. Ze moeten weer vroeg op, hij heeft een drukke dag met veel vergaderingen en zij gaat naar het naaikransje.

De verkleinwoorden hierboven zijn onlosmakelijk met het vrouwelijke verbonden. Maar het gaat nog verder. Verkleinwoorden kunnen niet alleen weergeven dat iets bij een vrouw hóórt, maar ook dat er een vrouw wordt bedóéld:

Voordat de heer des huizes naar zijn werk gaat, moet hij nog even een stagiaire ophalen, de dochter van een kennisje. Normaal doet een collegaatje van de administratie dat, maar die kon vandaag niet (en hij vindt het ook niet erg, want meneer vindt haar wel een lekkertje). Op de terugweg van zijn werk naar huis moet hij ook nog de kinderen ophalen bij de oppas, een vriendelijk oudje.

Wanneer je een verkleinwoord gebruikt om naar iemand te verwijzen, dan veronderstelt men algauw dat een vrouw bedoeld is. Verkleinwoorden ter aanduiding van een man daarentegen zie je zelden. Nonnetje, bruidje en hoertje zijn vrij gebruikelijke woorden, maar monnikje, bruidegommetje of gigolootje kom je niet veel tegen. En áls je ze al tegenkomt, dan lijkt er wel iets zeer dramatisch met deze mannen aan de hand te zijn.

Spulletjes

Een interessante vraag is of het gebruik van verkleinwoorden voor vrouwelijke zaken of personen nu typisch iets is voor mannen of juist voor vrouwen. Om daarachter te komen, deed ik verschillende experimenten, waaraan veertig proefpersonen deelnamen en waarbij ik tijdschriftartikelen met in totaal ruim twintigduizend woorden analyseerde. Ik ontdekte dat vrouwen vaker verkleinwoorden gebruiken voor persoonlijke eigendommen, en dat mannen vaker verkleinwoorden gebruiken als ze naar vrouwen verwijzen. Ik zal dit toelichten.

Dat vrouwen persoonlijke bezittingen aanduiden met een verkleinwoord, kun je goed zien als je een stapel vrouwenbladen (bijvoorbeeld Viva, Elle en Flair) doorneemt, en zoekt naar passages waarin een lezeres beschrijft hoe zij haar huis heeft ingericht en welke spullen haar dierbaar zijn, of waarin ze tips geeft. De spulletjes, potjes en pannetjes, tafeltjes, gordijntjes en zelfs de koloniale bankjes vliegen je om de oren. Doe hetzelfde bij een mannenblad (bijvoorbeeld Voetbal International, Aktueel of Playboy) en je zult zien dat daarin verkleinwoorden zelden worden gebruikt voor persoonlijke bezittingen.

Wat ook goed werkt, is een vrouw vragen wat ze aan heeft en waar ze het gekocht heeft. Stel vervolgens een man dezelfde vraag en leg de turflijstjes naast elkaar, en je ziet: trui en truitje, bloes en bloesje, sjaal en sjaaltje en zelfs slip en slipje. Dan valt ook nog iets anders op: hoe persoonlijker de bezitting,

[p. 55]

hoe groter de kans dat een vrouw ervoor kiest om een verkleinwoord te gebruiken. Artikelen waar mensen doorgaans weinig mee hebben, maken weinig kans om door de eigenaar omschreven te worden met een verkleinwoord; stofzuigerzakje, wc-brilletje en douchekopje zullen niet zo snel voorkomen.

Zoals gezegd bleek verder dat mannen vaker verkleinwoorden gebruiken ter aanduiding van vrouwen - alleen moet hierbij vermeld worden dat dit een stuk minder opvallend is dan de hierboven genoemde vrouwelijke gewoontes. Maar toch: woorden als serveerstertje en blondje zijn vaak, zo niet altijd, afkomstig van mannen. Vrouwen gebruiken deze woorden niet of nauwelijks.

Tuttig en beledigend

Dan rest er nog één vraag: bestaat er verschil tussen mannen en vrouwen als het gaat om de waardering van verkleinwoorden? Je zou verwachten dat vooral mannen zich storen aan de vrouwelijke verkleinwoorden voor persoonlijke bezittingen, en dat vooral vrouwen aanstoot nemen aan woorden als blondje of serveerstertje. Uit mijn onderzoek komt echter naar voren dat mannen en vrouwen zich evenveel ergeren aan dergelijke woorden. Beide seksen vinden het even tuttig en kinderachtig wanneer een vrouw het over haar ‘gordijntjes’ heeft, en het gebruik van blondje vinden mannen en vrouwen even beledigend.

Dit artikel is een beknopte samenvatting van de doctoraalscriptie Verkleinwoord en gender, waarop de auteur eind 1999 afstudeerde aan de Universiteit Utrecht. Mocht u geïnteresseerd zijn in een exemplaar van de scriptie, dan kunt u via de redactie contact opnemen met de auteur.