Onze Taal. Jaargang 70

[p. 50]

‘Taalvaardigheid kun je slechts marginaal beïnvloeden’
Interview met hoogleraar retorica Antoine Braet

Jan Erik Grezel

Antoine Braet heeft met zijn boek Taaldaden duidelijk een stempel gedrukt op het taalvaardigheidsonderwijs in Nederland. Hij introduceerde onder andere de argumentatieleer op de middelbare school en bedacht het begrip ‘alineaverband’. Ook de hernieuwde aandacht voor retorica en het debatteren is het werk van Braet. Sinds kort is hij bijzonder hoogleraar Geschiedenis van de Retorica aan de Universiteit van Amsterdam; vorige week hield hij zijn inaugurele rede.

‘Taalgebruik moet vooral duidelijk en aantrekkelijk zijn. Bij communiceren komt correctheid niet direct op de eerste plaats. Maar een taal- of spelfout kan je betoog natuurlijk wel schaden.’ Voor taalbeheerser en bijzonder hoogleraar in de Geschiedenis van de Retorica Antoine Braet draait alles om doel- en publieksgerichtheid.

Antoine Braet: ‘De retorica leert je wat werkzaam is bij het spreken of schrijven. Hoe je die kennis gebruikt, is afhankelijk van je geweten.’

‘Ik ben tien jaar lang leraar op een middelbare school geweest. Opgeleid als taal- en letterkundige moest ik in de praktijk taalbeheersing geven, met de bestaande leermiddelen. Dat was verschrikkelijke beunhazerij. Als ik letterkunde gaf, dan had ik wat te vertellen. Maar als docent taalvaardigheid was ik absoluut niet beter dan iemand van de straat. Hoe kon ik leerlingen advies geven over het maken van een goede samenvatting? Niet veel anders dan door te zeggen: je moet de voorbeelden weglaten. Uit die frustratie is mijn belangstelling voor het universitaire vak taalbeheersing geboren. Door het vak is er in het onderwijs veel veranderd, maar nog altijd niet voldoende.’

Alineaverbanden

Braet schreef in de tijd dat hij docent op een middelbare school was zelf maar een boek voor het taalvaardigheidsonderwijs: Taaldaden. Het werd een kraker. ‘Het paste naadloos in de tijdgeest. Ik maakte veel gebruik van inzichten uit de taalfilosofie.’

Welke inzichten bijvoorbeeld?

‘Vóór Taaldaden gebruikte men Schrijvenderwijs. Ik heb eens voor een artikel een tekst uit dat boek genomen. Bij zo'n tekst werden altijd vragen gesteld. Die heb ik allemaal veranderd. In plaats van geijkte vragen als “Waar verwijst “die” naar in regel 6?” schreef ik: “In alinea 2 wordt een stelling geponeerd. Wat kun je dan verwachten van de inhoud van alinea 3?” Zo kwam ik tot “alineaverbanden” - dat is misschien het belangrijkste concept dat ik bedacht heb.’

Maar de oude schoolboeken besteedden daar toch ook wel aandacht aan?

‘Incidenteel. Ik vond dat vragen over alineaverbanden áltijd gesteld moesten worden. Het is een instrument om meer greep te krijgen op een tekst, zodat je bijvoorbeeld een goede samenvatting kunt maken.’

‘Overigens wil ik niet zeggen dat de oude methoden in alle opzichten slecht waren, want ik heb veel te veel respect voor traditie. De tekstkeuze was mijlenver verheven boven die van tegenwoordig. Vroeger koos men teksten van professoren. De inhoud stond ver van de leerlingen af; men wilde op die manier de leerlingen “verrij-

[p. 51]

ken”. Met Taaldaden ging ik al over naar de columnisten. Tegenwoordig hoef je niet eens meer met Kousbroek aan te komen. Teksten moeten direct aansluiten bij de belevingswereld van een zestienjarige. Dat is een soort terreur.’

Anderzijds vindt u de exameneisen van tegenwoordig weer te hoog.

‘Er is iets paradoxaals aan de hand met de tweede fase in het middelbaar onderwijs. Inhoudelijk is er sprake van een niveauverlaging. Maar de formele eisen zijn te hoog gegrepen voor het vak Nederlands. De leerlingen krijgen op het eindexamen twee teksten. Een daarvan moeten ze samenvatten. Van de andere moeten ze een argumentatieanalyse maken; ze moeten bijvoorbeeld drogredenen in die tekst kunnen aanwijzen en ook nog verklaren waarom het drogredenen zijn. Dat is niet niks! Ik ben er natuurlijk voor dat er aandacht besteed wordt aan argumentatie. Daar ben ik zelf mee begonnen. Maar dit is te ver doorgeschoten, met name voor de havo.’

Is er tegenwoordig niet te veel aandacht voor formele aspecten van taalgebruik (zoals tekststructuur en argumentatieschema's) en te weinig voor de inhoud?

‘Zelfs de formele aspecten zijn niet meer zo belangrijk. Men wil de leerlingen op geen enkele manier dwingen tot gestuurd lezen, noch naar de vorm, noch naar de inhoud - want die leerlingen hebben een hekel aan lezen.’

In elkaar plakken

‘Wat ze vooral moeten kunnen, is zich documenteren, internet op gaan en bestanden downloaden. Die eisen hebben niets meer met het vak te maken. Het verzamelen van informatie en in elkaar plakken van een

“Het idee - vooral ook in literaire kringen aangehangen - dat je taalvaardiger wordt als je maar veel met literaire teksten omgaat, bleek niet juist.”

werkstuk vindt men blijkbaar belangrijker dan kijken naar de inhoud.’

Het gaat uiteindelijk om de vraag hoe je leerlingen taalvaardiger maakt. Je kunt ze lastige stukken laten lezen die boven hun niveau liggen, je kunt ze alineaverbanden laten aanwijzen. Een vriend van mij heeft les gehad van dichter en publicist Cornets de Groot. Die behandelde als leraar Nederlands alleen maar gedichten in de klas.

‘Misschien maak je leerlingen taalvaardiger door vooral poëzieonderwijs te geven, maar dat acht ik onwaarschijnlijk. Ik heb eens een onderzoekje gedaan onder onze studenten naar het verband tussen hun schrijfvaardigheid en het onderwijs dat ze op de middelbare school hadden gehad. Daaruit kwam naar voren dat mensen die hadden geleerd betogende opstellen te schrijven, beter waren in het schrijven van een scriptie dan de studenten die verhalen hadden leren schrijven. Het idee - vooral ook in literaire kringen aangehangen - dat je taalvaardiger wordt als je maar veel met literaire teksten omgaat, bleek niet juist.’

Maar je wordt wel beter als je Taaldaden of z'n opvolger Textuur gebruikt?

‘Het verband is moeilijk vast te stellen. Het effect kán ook niet groot zijn: taalvaardigheid is slechts marginaal te beïnvloeden. Het onderwijs levert maar een heel klein stukje van wat je aan taal en taalgebruik meekrijgt. En als de leerling niet betrokken is, niet een beetje slim, niet kritisch, dan is het boter aan de galg. Ik denk dus dat aanleg, motivatie en ook pure oefening veel belangrijker zijn dan bijvoorbeeld theoretische kennis over alineaverbanden.’

Ondergraaft u daarmee niet de zin van uw eigen werk als schoolboekenschrijver?

‘Nee, als je taalbeheersingsonderwijs geeft omdat je ervan overtuigd bent dat het een beetje helpt, moet je dat zo goed mogelijk doen. Ik heb me schuldig gemaakt aan het maken van weer een nieuwe methode, maar dat deed ik vanuit het vermoeden dat het enigszins zou helpen. Bovendien - dat is wel aangetoond - is het schoolvak Nederlands ook wel weer interessanter geworden voor leerlingen dankzij de argumentatieleer.’

Prof. dr. A.C. Braet: veelzijdig taalbeheerser

Sinds april 2000 is Antoine Braet hoogleraar Geschiedenis van de Retorica aan de Universiteit van Amsterdam. Op 9 februari hield hij zijn inaugurele rede, getiteld: ‘Argumenteren of amplificeren: een vals dilemma’. In universitaire kringen is Braet - werkzaam bij de afdeling Neerlandistiek van de Universiteit Leiden, sinds 1980 - bekend als de chroniqueur van het vakgebied taalbeheersing, dat in zijn ogen tegenwoordig te weinig belangstelling toont voor het moedertaalonderwijs. Hij is ook de man die het debatteren in Nederland nieuw leven heeft ingeblazen.

Landelijke bekendheid kreeg Braet - zijns ondanks - door de rel rond de invoering van de verplichte boekenlijst. ‘Ik was voorzitter van een commissie die de minister moest adviseren over het literatuuronderwijs. Wij overwogen een lijst van 25 boeken, waarvan er 10 verplicht zouden zijn. Toen dat uitlekte, leidde dat meteen tot Kamervragen. Het was het gesprek van de dag, zelfs bij de bakker op de hoek. “Moet mijn dochter verplicht Karel ende Elegast en De donkere kamer van Damokles lezen?” Zoiets leeft blijkbaar bij de mensen. Uiteindelijk bleek er zelfs in de commissie geen meerderheid voor. Eigenlijk een neprel dus.’

Een jonge generatie middelbare scholieren kent Braet vooral als auteur van Taaldaden, jarenlang de meestgebruikte methode voor het vak Nederlands in de bovenbouw van vwo en havo. Braet maakte het boek in de tien jaar dat hij leraar in het middelbaar onderwijs was. Zijn nieuwe schoolboek, Textuur, is niet zo'n succes. ‘Taaldaden was precies waar het onderwijs behoefte aan had. Textuur - dat in wezen minder zwaar is met kortere teksten en meer plaatjes - vindt men nu alweer te saai. De tijd is veranderd, ik ben kennelijk blijven staan.’

Retorica

U bent behalve argumentatiespecialist sinds kort ook bijzonder hoogleraar Geschiedenis van de Retorica. Bij retorica denkt men onwillekeurig aan welsprekendheid en spreken in het openbaar.

‘Dat is retorica in enge zin. Maar het is een veel ruimer terrein. Cicero omschreef het vak in De oratore als een soort tekstwetenschap. Hij had ook belangstelling voor het schrijven van historische teksten. De retorica leert hoe je zo'n tekst correct, duidelijk, aantrekkelijk en passend maakt, eigenlijk wat taalbeheer-

[p. 52]

sing ook doet. Taalbeheersing wordt daarom ook wel neo-retorica genoemd.’

Wat bespreekt u in de colleges?

‘Ik behandel met de studenten bijvoorbeeld het begrip “amplificeren”. Daar gaat mijn oratie ook over. Het is een belangrijke literaire techniek, vooral bekend

“Over retorica wordt vaak gezegd: het is een wapen en een schild. Je kunt aanvallen, maar door kennis van retorica kun je je in een debat ook beter beschermen tegen de retoriek van een ander.”

uit de renaissanceliteratuur. Kort gezegd is het het versterken binnen een betoog. Dat kan horizontaal zijn, dan ga je alles breed uitmeten. En verticaal, dan maak je het erger. Bij een aanklacht doe je dat om de ernst van de misdaad duidelijk te maken.’

‘Het systeem van de klassieke retorica hanteert een zeer uitgebreid begrippenapparaat. Dat bespreek ik meestal aan de hand van moderne voorbeelden. Zo neem ik de verdedigingsrede van Aantjes, de fractieleider van het CDA in de jaren zeventig. Er werd ontdekt dat hij lid was geweest van de SS, en hij moest aftreden. In een persconferentie verdedigde hij zich en daarbij gebruikte hij allerlei retorische technieken. Hij paste onbewust de statusleer toe. Van nature doet iedereen dat die beschuldigd wordt. Het houdt in dat je vier manieren hebt om je te verdedigen.’

Wat is taalbeheersing?

Voor de meeste mensen is taalbeheersing wat Van Dale eronder verstaat: ‘het goed kunnen hanteren van een taal’. En ‘goed’ is dan vooral correct en verzorgd. Zo niet voor neerlandici. Die denken bij taalbeheersing aan het vak dat zich bezighoudt met alle facetten van ‘verbale communicatie’ of ‘verbaal adequaat taalgebruik’. Zulke omschrijvingen zijn ook meteen stereotypen van het stroeve proza dat sommige professionele taalbeheersers produceren.

Taalbeheersing werd rond 1970 ingevoerd als onderdeel van de studie Nederlands. Wat moest er bij dat vak behandeld worden? Eigenlijk alles wat niet onder taal- of letterkunde viel, zoals argumentatieleer, discussie- en vergadertechniek, gespreksanalyse en taalfilosofie.

In het onlangs verschenen Taalbeheersing als communicatiewetenschap schetst Antoine Braet hoe het vak zich in de afgelopen drie decennia ontwikkelde. In de jaren zeventig (‘meer mensen mondig maken’) was er veel aandacht voor de verbetering van het moedertaalonderwijs. Tegenwoordig hebben taalbeheersers vrijwel uitsluitend oog voor ‘professionele communicatie’. ‘Je ziet niet alleen het verband met de tijdgeest’, zegt Braet. ‘Veel meer dan taal- en letterkunde houdt taalbeheersing rekening met het beroepsperspectief van de studenten. Die werden vroeger allemaal leraar. Nu wil geen mens meer voor de klas. Ik probeer ze nog wel het onderwijs in te praten, maar ze gaan liever bij een communicatiebureautje werken.’

Chocola

‘De eerste manier is gewoon ontkennen. Kinderen doen dat ook zo. Ik noem weleens het voorbeeld van mijn zoontje. Die had eens van de chocola gesnoept en dat mocht niet. Toen ik hem beschuldigde, ontkende hij eerst. Toen liet ik hem in de spiegel z'n chocolademond zien. Moeiteloos stapte hij over op de tweede manier. Hij zei: “Ik kwam thuis uit school en ik had zo'n honger en er was niets te eten. Toen heb ik maar van de chocola genomen. Het was geen “snoepen”.” Dat is het herdefiniëren van de daad. Je geeft niet toe, je plakt er een ander etiket op. Aantjes bijvoorbeeld gaf een andere definitie van “lidmaatschap”. Je wordt lid van een club om die te ondersteunen. Maar hij was bij de SS gegaan om aan tewerkstelling in Duitsland te ontkomen, dus met een ander oogmerk. Daarmee wordt het ook een andere daad. De derde manier is verzachtende omstandigheden aanvoeren, en tot slot kun je je beroepen op procedurele mankementen in de aanklacht. Je zegt bijvoorbeeld dat de aanklager niet bevoegd is of dat het niet de juiste tijd en plaats is voor een aanklacht.’

Als je de kneepjes van het vak kent, kun je de retorica ook gemakkelijk misbruiken.

‘Aristoteles heeft gezegd dat je alle middelen kunt gebruiken en misbruiken: medische kennis, worstelen, en ook de retorica. In zijn ogen is de retorica als wetenschap waardevrij. De retorica leert je wat werkzaam is bij het spreken of schrijven. Hoe je die kennis gebruikt, is afhankelijk van je geweten.’

‘Over retorica wordt vaak gezegd: het is een wapen en een schild. Je kunt aanvallen, maar door kennis van retorica kun je je in een debat ook beter beschermen tegen de retoriek van een ander.’

Wedstrijd

Wat debatteren betreft: dat hebt u in Nederland doen herleven.

‘Ja, het academisch debatteren heb ik uit Amerika geïmporteerd. Doordat ik erover ben gaan schrijven, staat het nu in alle schoolboeken. Ik heb er wel eigen ideeën aan toegevoegd. Ik vind dat het niet alleen om het debatteren moet gaan. Men moet ook weten hoe het zit met de verdeling van de bewijslast bijvoorbeeld. Maar veel mensen interesseert dat niet, die willen gewoon een wedstrijd winnen.’

Uw boek over debatteren is zeer gedegen, haast te klinisch.

‘Het is inderdaad klinisch. Als ik ergens in het land als spreker optreed, vinden mensen mij tegen hun verwachting in leuk. Blijkbaar kom ik uit mijn boeken nogal droogkloterig over. In de mondelinge situatie ben ik dat minder.’

U past misschien retorische middelen toe.

‘Als ik schrijf, probeer ik dat zeker. Textuur staat vol stijlbloempjes, maar waarschijnlijk toch te academische.’

Bent u door de vakbeoefening zelf beter gaan argumenteren en debatteren? Hebt u iets geleerd van de retorica?

‘Ik heb sterk de indruk dat dat zo is. Ik heb een zeker talent, niet heel groot, maar meer dan gemiddeld, ik ben gemotiveerd en ik schrijf veel. In mijn oratie pas ik retorische slimmigheidjes toe. Ik heb het over amplificeren, maar ik amplificeer natuurlijk zelf ook. Maar of ik nu dankzij de studie van de retorica beter spreek en schrijf, is een subjectieve kwestie. Dat oordeel laat ik graag aan anderen over.’

Een overzicht van de belangrijkste publicaties van Antoine Braet is te vinden op: www.onzetaal.nl/2001/02/braet.html