Onze Taal. Jaargang 70

[p. 48]

Blunderende ontdekkingsreizigers
Etymologische broodjes-aap

Peter Burger

‘Kangoeroe’, antwoordden de aboriginals toen de ontdekkingsreiziger James Cook vroeg: ‘Hoe heet dat beest?’ Eigenlijk betekent kangoeroe ‘Hoe bedoelt u?’ De lama kwam door hetzelfde misverstand aan zijn naam, net als het Mexicaanse schiereiland Yucatán. Of niet? Tien identieke sterke verhalen zijn gelijk aan één broodje-aap, ook in de taalkunde.

In de roman Scoop (1938), de klassieke satire van Evelyn Waugh over oorlogsjournalisten, wordt William Boot, die alleen verstand heeft van tuinaanleg, per abuis door zijn krant naar de Afrikaanse republiek Ishmaëlia gestuurd. Een van de ontdekkingen die hij daar doet, is een plaats die niet bestaat. Natuurlijk komen er in romans wel vaker denkbeeldige plaatsen voor, maar deze is dubbel denkbeeldig. Waughs roman beschrijft hoe een commissie die in de koloniale tijd de grens tussen Ishmaëlia en Soedan moet vaststellen, aan een jongen uit de buurt de naam van een bepaalde heuvel vraagt. De jongen antwoordt: ‘Laku’, wat Ishmaëlitisch is voor ‘Ik weet het niet.’ Zo kwam Laku (5000 inwoners) op de kaart. De Fransen hebben er zelfs weleens een consul benoemd.

‘De ankerplaats is daar’

Is Laku niet meer dan een aardige vondst van een schrijver die de koloniale politiek in het interbellum op de hak wilde nemen? Als ik de woordenboeken mag geloven, zijn dergelijke misverstanden ook in het echt voorgekomen. Zo kwam de hoofdstad van Ivoorkust volgens de Dictionnaire étymologique des noms géographiques van André Cherpillod (1986) als volgt aan haar naam. Franse kolonisten vroegen in 1903 aan een groepje inheemse vrouwen: ‘Waar zijn we?’ De vrouwen begrepen ‘Wat hebt u gedaan?’, en ze antwoordden: ‘T'chan m'bi djan’ - ‘Ik heb net bladeren geplukt.’ Vandaar: Abidjan.

Toen ik zo'n verhaal voor de derde keer tegenkwam, ben ik aantekeningen gaan maken. Ze leken me eerst even zeldzaam als postzegels van vrouwelijke presidenten met rood haar. Maar het werd al snel een hele verzameling.

De Amerikaanse staat Virginia heette aanvankelijk Windgancon, of ‘Wat dragen jullie vrolijke kleren’ - het antwoord van de indianen aan kolonisten die de naam van de streek wilden weten. In Banjul (Gambia) dachten enkele plaatselijke bewoners in de vijftiende eeuw dat Portugese bezoekers vroegen: ‘Wat maakt u?’ ‘Bangjulo’, antwoordden ze: ‘matten van touw’. In Dakar (Senegal) verstond de bevolking: ‘Wat is dat voor boom aan de kust?’ Het was een tamarinde, in de plaatselijke taal Wolof: ‘n'dakar’. Toleara op Madagaskar kwam aan zijn naam toen een man in een prauw Europeanen de weg wees met: ‘De ankerplaats is daar.’ In het Malagasi: ‘Tòly eròa’. De eerste blanken in Guinee vroegen in gebarentaal waar ze waren beland. De bewoners dachten dat ze naar een groepje vrouwen wezen en antwoordden in het Susu: ‘guiné’ - ‘vrouw’. En het Mexicaanse schiereiland Yucatán, ten slotte, zou volgens het inmiddels bekende schema aan zijn naam zijn gekomen door een communicatiestoornis tussen de Spaanse veroveraars en de oorspronkelijke bewoners, die op de vraag naar de plaatsnaam antwoordden: ‘Tectatan’ - ‘Ik weet het niet’, wat vervolgens werd verbasterd tot Yucatán.

‘Indri! Indri!’

Niet alleen landen en steden moeten door het leven met een naam die op een misverstand berust, hetzelfde lot trof ook dieren en planten. Zo scharrelt er door de bomen van Madagaskar een halfaap, de indri (Indri indri), die zijn naam omstreeks 1780 ontving van de Franse natuurvorser Pierre Sonnerat. Diens inlandse gids, die Malagasi sprak, wees het dier aan en riep: ‘Indri! Indri!’ Toen Sonnerat erachter kwam dat dat eigenlijk betekent: ‘Kijk! Kijk!’, was het al te laat om de naam nog te veranderen. Een andere natuurvorser, Leschenault, verbreidde - doordat zijn Tamil niet zo best was - in het begin van de negentiende eeuw plantennamen die betekenen ‘Ik zou het niet kunnen zeggen’, ‘Ik begrijp het niet’ en ‘Die hebben we hier niet.’

Deze laatste anekdote vond ik in het voorbericht van C.A. Backers Verklarend woordenboek van wetenschappelijke plantennamen (1936, heruitgegeven in 2000). Er schuilt veel onzin in plantennamen, moppert Backer. De plaatselijke bevolking die je raadpleegt, is vaak slecht op de hoogte, maar wil de onderzoeker, die nog dommer is, niet teleurstellen. ‘Doch ook, als een inboorling zoo ongemanierd is geweest den naam eener plant niet te weten en dat vergrijp eerlijk te bekennen, is die erkenning wel eens als naam beschouwd: als plantennaam vindt men opgete-

[p. 49]

kend belon tentoe en teu njahoe, beide betekenend: ik weet het niet.’

In een stukje over Backers woordenboek voor NRC Handelsblad meldde Ewoud Sanders een nog sterker verhaal: er moet een Surinaamse plant zijn waarvan de naam, letterlijk vertaald, betekent: ‘Ik zal het mijn vader vragen.’

Er is zelfs een heel volk dat de verkeerde naam draagt. Het verhaal wil dat Spanjaarden in het zuidwesten van de latere Verenigde Staten een stam ontmoetten waarvan de leden zichzelf ‘A'a'tam’ noemden, ‘de mensen’. ‘Hoe noemen jullie jezelf?’ vroegen de Spanjaarden. ‘Pimatc’, antwoordden de A'a'tam, waardoor ze hun huidige naam Pima verwierven. In hun eigen taal betekent pimatc: ‘Ik begrijp de vraag niet.’

Van mond tot mond

Wat verklaart die frequente misverstanden? De conclusie dringt zich op dat onbegrip een onderschatte rol speelt in de naamgeving van planten, dieren, plaatsen en volkeren. Of is er iets anders aan de hand? Kent u de anekdote over die Amerikaanse arts die een lezing moest houden in Praag? Op het laatste moment bedacht hij dat hij in ieder geval de woorden dames en heren in het Tsjechisch wilde zeggen, maar het was te laat om een woordenboek te raadplegen. Staande voor de toiletten kreeg hij echter een briljante ingeving: hij noteerde de woorden die op de twee deuren stonden. Zodat hij tot hilariteit van het publiek zijn lezing begon met ‘Toiletten en urinoirs!’

Als hetzelfde verhaal je verteld wordt over een Engelse missionaris in Mozambique en een Nederlandse fysicus in Polen, concludeer je dat het een broodje-aap is: een verhaal dat van mond tot mond gaat, maar uiteindelijk meestal zonder grond blijkt. Het kan over de hele wereld opduiken, waarbij de details veranderen, maar het gegeven gelijk blijft. Hoeveel van de sterke verhalen over dieren- en plaatsnamen zijn broodjes-aap? Ten minste drie ervan zijn inmiddels ontmaskerd: die over de lama, de plaats Nome in Alaska (beide zie kader) en de kangoeroe.

Eetbare dieren

Volgens een wijdverbreid verhaal vroeg de eerste Engelse ontdekkingsreiziger die een kangoeroe voorbij zag hoppen aan een aboriginal: ‘Hoe heet dat beest?’ ‘Kangoeroe’, antwoordde de man, wat in zijn taal betekende ‘Hoe bedoelt u?’ De werkelijkheid is prozaïscher. Op 12 juni 1770 ontdekte de Engelse kapitein James Cook het Grote Barrièrerif, het koraalrif langs de noordoostkust van Australië, door daar met zijn schip de Endeavour tegenop te varen. In de twee maanden die de scheepstimmerlieden nodig hadden om het gat in de romp te dichten, maakten Cook en zijn mannen nader kennis met de fauna rond de plaats die nu Cooktown heet, in Queensland.

Een van Cooks metgezellen, de natuurvorser Joseph Banks, ontmoette een dier zoals hij nog nooit had gezien. Het meest kenmerkende, noteerde hij in zijn dagboek, was het springen op de achterpoten, waarbij de dieren een enorme snelheid konden bereiken - het enige exemplaar dat zijn greyhound te pakken kreeg, was een jong. De plaatselijke bevolking noemt die springers ‘kangaroo’, schreef Banks. Hij ving het woord op in het gebied waar nog steeds de aboriginaltaal Guugu Yimidhirr wordt gesproken. Inderdaad betekent gangurru in die taal ‘grote zwarte kangoeroe’. De aboriginals hadden het dus over één soort kangoeroe, terwijl de Engelsen het opvatten als een woord voor alle soorten.

Betekent kangoeroe inderdaad ‘Hoe bedoelt u?’
Foto: Rob Doolaard/IZP

De spraakverwarring begon juist daarna, toen Engelsen ook in andere delen van Australië, waar andere talen gesproken werden, het woord kangoeroe gebruikten. Andere aboriginals dachten dat kangoeroes ‘eetbare dieren’ betekende, en begrepen dat Engelsen de koeien die ze meenamen zo noemden. En aboriginals in weer een andere streek namen kangoeroe over van de Engelsen als naam voor een dier dat zíj́ voor het eerst zagen: het paard.

Zo dwalen de woorden over de wereld. En de verhalen.

Met dank aan Jaap Engelsman, Ewoud Sanders en Nicoline van der Sijs.

De sterke verhalen van Charles Berlitz

Het broodje-aap dat de naam van het Mexicaanse schiereiland Yucatán ‘Ik weet het niet’ zou betekenen, is onder meer verspreid door de veelschrijver Charles Berlitz - ufoloog, Atlantisdeskundige en kenner van de Bermudadriehoek - die volgens de flaptekst van een van zijn boeken 32 talen beheerst. Hij is een kleinzoon van de bekende oprichter van de Berlitz-talenscholen.

Behalve Yucatán noemt Berlitz in De wonderlijke wereld van de taal (1983) de geschiedenis van de plaats Nome in Alaska. Nome zou zijn naam hebben gekregen toen een blanke in 1930 vroeg: ‘Hoe heet het hier?’ en een Eskimo antwoordde: ‘Ka-nome’, ‘Ik weet het niet.’ In dit geval is de werkelijkheid minstens even fantastisch: op een kaart van Alaska werd de aantekening ‘? name’ aangezien voor ‘C. Nome’, waardoor er een Cape Nome en een plaats Nome ontstonden.

Ten slotte noemt Berlitz ook de Zuid-Amerikaanse lama als een dier dat zijn naam dankt aan een misverstand: ‘Toen de Spaanse veroveraars het vreemde dier zagen, vroegen ze de Indianen ¿Como se llama? (“Hoe heet dat?”) De Indianen probeerden te begrijpen wat de Spanjaarden zeiden en bleven het woord llama maar herhalen. De Spanjaarden hielden hun eigen vraag toen voor het antwoord en doopten het dier dat ze eerst “Indiaans schaap” hadden genoemd llama.’ In werkelijkheid komt lama uit de indianentaal Quechua. Het werd voor het eerst opgetekend in een Spaanse geschiedenis van Peru uit 1535.