Onze Taal. Jaargang 70

[p. 47]

Vraag en antwoord

Taaladviesdienst

Sieraden aantrekken

? Is het mogelijk om sieraden aan te trekken?

! Nee. Aantrekken wordt volgens Van Dale (1999) gebruikt bij kleding, schoeisel en wapenrusting, en niet bij sieraden. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal (deel I, 1882) is iets specifieker over het gebruik van aantrekken: ‘Van kleedingstukken (of wapenrusting) die geheel of gedeeltelijk gesloten zijn, en dus een deel van het lichaam, waarom ze getrokken worden, geheel omgeven.’

Van Dale vermeldt bij aantrekken: ‘synoniem: aandoen’, en noemt bij dat lemma het voorbeeld ‘een sieraad aandoen’ (omschrijving: ‘omdoen’). Aandoen heeft echter een ruimere betekenis dan aantrekken. Zo noemt Van Dale ook ‘een zwaard aandoen’, maar ‘een zwaard aantrekken’ is niet mogelijk. En er zijn ook soorten schoeisel waarbij aantrekken voor veel mensen vreemd klinkt, zoals klompen of slippers; in zulke gevallen is aandoen volgens ons beter.

Overigens is ook ‘sieraden aandoen’ misschien niet voor iedereen acceptabel. Er zijn echter genoeg andere mogelijkheden, afhankelijk van het type sieraad: omdoen, indoen (oorbellen), opdoen (een speld, een broche), omhangen, aan je vinger/arm doen, om je nek hangen, etc.

Rugge(n)spraak

? Op de achterpagina van Onze Taal staat de rubriek ‘Ruggespraak’. Waarom krijgt dit woord geen tussen-n?

! Daar zijn de naslagwerken het niet helemaal over eens. Volgens het Groene Boekje krijgen (onder andere) samenstellingen die als volgt zijn opgebouwd géén tussen-n: ‘Het eerste deel is een lichaamsdeel en het geheel is een versteende samenstelling: kakebeen, kinnebak, ruggespraak.’ De Spellingwijzer Onze Taal schaart dergelijke woorden echter onder de samenstellingen waarvan ‘een van de delen niet (meer) herkenbaar is als afzonderlijk woord in de oorspronkelijke betekenis’, net als bijvoorbeeld apekool, dageraad, klerelijer en paddestoel. Inderdaad past ruggespraak beter in deze categorie dan bij de ‘lichaamsdeel’-uitzonderingen die het Groene Boekje noemt, omdat rug hier niet naar een lichaamsdeel verwijst: ruggespraak is een leenvertaling van het Duitse Rücksprache, dat ‘het naar achteren spreken’ betekent (rug heeft hier dus meer te maken met terug dan met het lichaamsdeel). Er komt wél een n in samenstellingen als ruggengraat, ruggenmerg en ruggensteun (en het werkwoord ruggensteunen), waarbij het om rug in de letterlijke betekenis gaat.

Oud(-)president(-)directeur

? Hoeveel streepjes komen er in oud(-)president(-)directeur? De spellingcontrole van Word op mijn computer geeft oud-presidentdirecteur, maar ik twijfel aan die oplossing.

! Oud-president-directeur is de juiste spelling: twee streepjes dus. Volgens de Spellingwijzer Onze Taal is er in president-directeur een streepje nodig omdat dit woord een samenstelling is ‘waarin het ene deel een bijzondere bepaling is bij het andere’: een president-directeur is voorzitter (president) van een directorium (bestuurslichaam). Vergelijkbare woorden zijn moeder-overste (bestuurster van een vrouwenklooster) en kardinaal-deken (hoofd van het college van kardinalen).

Het woord oud in de betekenis ‘voormalig, ex-’ behoort tot de ‘enkele woorden en voorvoegsels die van oudsher een streepje krijgen’, aldus de Spellingwijzer Onze Taal. In de Leidraad van het Groene Boekje wordt bij de ‘samenstellingen waarvan een deel zich gedraagt als een eng-verbonden voor- of nabepaling’ het voorbeeld oud-burgemeester genoemd. De schrijfwijze oud-presidentdirecteur sluit aan bij dit voorbeeld en bij de vele andere combinaties met oud- die in de woordenlijst van het Groene Boekje te vinden zijn, van oud-aanvoerder tot en met oud-zeeman.

Dat Word oud-presidentdirecteur voorstelt, komt doordat dit programma (althans de versies van na 1995) alleen woorden uit de woordenlijst van het Groene Boekje herkent; als een woord niet in die lijst voorkomt, bekijkt de spellingcontrole of dit een samenstelling van twee andere woorden kan zijn. In dit geval kent hij oud-president en directeur wel, en maakt hij daar een samenstelling van.

Bij de combinaties met oud- in het Groene Boekje staan overigens twee gevallen waarin geen streepje hoort te staan: oud-papierhandel en oud-vaderlands. Het gaat hier immers niet om oud- in de betekenis ‘voormalig’. Oudpapierhandel is een samenstelling van oud papier en handel, en volgens de Leidraad worden dergelijke (drieledige) samenstellingen helemaal aaneengeschreven. Oudvaderlands is een bijvoeglijk naamwoord bij oud vaderland en heeft ook geen streepje nodig (vergelijk oudchristelijk en oudadellijk).

Symbolen voor eenheden

? Bestaan er regels voor het hoofdlettergebruik bij eenheden? Waarom is het bijvoorbeeld m (‘meter’), Hz (‘hertz’) en dB (‘decibel’)?

! Deze regels zijn te vinden in het internationaal eenhedenstelsel, beter bekend als het SI (Système International d'Unités). Het SI gebruikt geen afkortingen voor namen van eenheden, maar symbolen (zonder punt). Deze worden met een kleine letter geschreven, tenzij de naam van de eenheid is afgeleid van een persoonsnaam: dan is de eerste letter van het symbool een hoofdletter. We schrijven dus m en s voor meter en seconde, maar Hz en W voor hertz en watt. Decibel is een combinatie van het voorvoegsel deci- (dat een tiende deel aanduidt) en bel, de basiseenheid voor geluiddichtheid. Het symbool voor deci- is d, en dat voor bel is B (omdat bel is vernoemd naar A.G. Bell); decibel heeft zodoende als symbool dB.

Eenheden worden voluit altijd met kleine letters geschreven: hertz, meter, decibel (maar in graden Celsius en graden Fahrenheit krijgt de persoonsnaam wél een hoofdletter). Ook voorvoegsels bij eenheden worden voluit met kleine letters geschreven: deci-, mega-, etc. De symbolen voor voorvoegsels krijgen een hoofdletter als het voorvoegsel groter is dan kilo, en anders een kleine letter; vandaar dat we bijvoorbeeld megabyte verkorten tot Mb, kilogram tot kg en centimeter tot cm.