Onze Taal. Jaargang 70

[p. 28]

Is ‘mijn moeder’ wel ‘je schoonmoeder’?
Verwijstermen in partner- en familierelaties

Dick Springorum - docent taalgebruik en communicatie, KU Nijmegen

Wanneer een moeder met haar kind over familieleden praat, kiest ze spontaan het perspectief van dat kind: ‘Oma komt vanmiddag langs’. Tegenover haar man doet ze dat niet. Ze heeft het met hem over ‘mijn moeder’, niet over ‘jouw schoonmoeder’. Wat kan daarachter zitten? En hoe verraden verwijstermen de mate van vertrouwdheid (of juist van afstandelijkheid) tussen twee gesprekspartners?

Voor ieder van ons bestaan er verschillende aanduidingen. Ik bedoel nu niet aanspreekvormen (u), adrestermen (de bewoner van dit pand) of aanroepnamen (mijnheer De Koning), die anderen gebruiken om onze aandacht te trekken. Ook daarvan heeft iedereen er verscheidene, maar het gaat mij hier om zogenoemde verwijstermen: benamingen die anderen tegenover derden gebruiken om naar ons te verwijzen. Ze kunnen - om maar dicht bij huis te blijven - ingevuld worden op de plaats van Ger in bijvoorbeeld: ‘Weet je ook waar Ger is?’, waarbij geldt dat ze naar dezelfde persoon verwijzen. Die reeks kan in het voorbeeld van Ger onder andere de volgende verwijstermen bevatten: Ger Soppe, m'n moeder, mam, oma, die mevrouw van dat tweeluik, m'n vrouw, mevrouw Springorum, de vrouw van Dick, m'n schoonmoeder. Ik schrijf ‘onder andere’, want deze reeks is niet volledig - en ik zou die reeks ook niet kunnen uitschrijven: ik ben er immers niet altijd bij wanneer zij bij anderen ter sprake komt. Het hangt er maar van af wie met wie waarover praat: verwijstermen zijn gekoppeld aan sociale relaties en aan de rollen die taalgebruikers tegenover elkaar innemen.

Illustratie: Jaap Vegter

Passende term

Bij de keuze van een verwijsterm oriënteert de spreker zich op de taalgebruikswereld van de toegesprokene. Hij verplaatst zich in de positie van de ander en kiest vanuit diens positie een passende verwijsterm. Dit ‘perspectief kiezen’ (zoals het in de taalwetenschap wordt genoemd) is een wezenlijk aspect van onderlinge communicatie. Een voorbeeld: wanneer ouders tegenover hun kinderen naar familieleden verwijzen, kiezen ze spontaan het perspectief van die kinderen:

1	Morgen gaan we even bij oma op bezoek. (Vader tot kind, verwijzend naar zijn schoonmoeder.)
2	Gisteren is tante Hilda verhuisd. (Moeder tot kind, verwijzend naar haar eigen zus.)

Ook in andere situaties kiezen taalgebruikers het perspectief van de ander. Wanneer we elkaar vertellen over ontmoetingen met anderen, getroosten we ons in de regel enige moeite om die anderen te plaatsen in de wereld van de gesprekspartner: ‘Ik heb gisteren Machiel gesproken, je weet wel, de oudste van onze Annie’; ‘Heb jij nog iets van jullie Joop gehoord?’; ‘Ik ben benieuwd hoe het Wim van onze Wim in Japan vergaan is.’ Wie zulke informatie achterwege laat, roept vragen op: ‘Leg eens uit, over wie heb je het eigenlijk?’ En wie aan het perspectief van de ander voorbijgaat, roept ook gemakkelijk irritatie op, zoals iemand die in zijn verwijzing naar een huisarts kiest voor diens voornaam Jo, terwijl de gesprekspartner diezelfde huisarts niet tutoyeert.

[p. 29]

Relationele indringer

Er blijkt een opmerkelijke uitzondering op de regel van dit perspectief kiezen te zijn, namelijk wanneer het gaat om partner- én familierelaties. Ter illustratie daarvan citeer ik enigszins vrij uit huiselijk taalgebruik. De telefoon gaat en mijn vrouw Ger neemt op. Het blijkt mijn moeder te zijn, die me even wil spreken, en Ger meldt dat met:

3	Dick, je moeder aan de lijn.

Maar wanneer haar moeder opbelt en mij even wil spreken, roept ze mij met:

4	Dick, mijn moeder wil je even hebben.

Haar keuze in 3 komt overeen met de hiervoor beschreven regel dat een spreker bij het verwijzen naar een persoon het perspectief van de toegesprokene kiest. Maar 4 lijkt een uitzondering op die regel te zijn, omdat zij zich met mijn moeder niet richt op de wereld van de toegesprokene (dan zou ze zeggen: ‘je schoonmoeder’), maar een verwijsterm kiest overeenkomstig haar eigen perspectief.

Aan de andere kant: wanneer ze gezegd zou hebben ‘Dick, je schoonmoeder wil je even spreken’, dan was dat opvallend geweest. Althans, de enkele keer

‘Hoezo “Ger haar moeder”? Hoe weet je dat mijn partner Ger heet? Kennen jullie elkaar dan? Hoe zit dat?’ Wie onverwacht met deze verwijsterm haar perspectief kiest, manifesteert zich als een relationele indringer.

dat ik tegenover haar op overeenkomstige wijze naar míj́n moeder verwees, bracht ik haar daarmee enigszins in verwarring. Wat in de situatie als in 4 geldt voor mijn moeder, geldt voor al haar familieleden. Tegenover partners benoemen we familieleden ogenschijnlijk vanuit ons eigen perspectief, en niet vanuit dat van de partner. Overigens zonder ook maar de minste verwarring of irritatie op te roepen. Vanwaar die nadrukkelijke afwijking van een heel algemene strategie? Misschien komen we daarachter als we op zoek gaan naar een mogelijkheid om het gebruik van mijn moeder in 4 en van alle daarmee vergelijkbare verwijstermen tóch te zien als een keuze van het perspectief van de ander. Is dat aannemelijk te maken?

Daartoe moeten we eerst vaststellen dat het gebruik van je schoonmoeder als verwijsterm bepaald niet uitgesloten is: in interactie met buitenstaanders is die verwijzing niet ongebruikelijk. Ik citeer weer uit eigen ervaringen. Nadat ik een collega verteld had hoe mijn schoonmoeder zelf het feest van haar negentigste verjaardag gearrangeerd had, vroeg hij:

5	Woont je schoonmoeder nog op zichzelf?

Maar soms kiezen collega's tegenover mij voor een andere verwijsterm, zoals Ger haar moeder of de moeder van Ger. Die verwijsterm past echter slechts in een situatie waarin Ger in haar rol van ‘mijn partner’ aan die collega voldoende bekend is. Dat is ook af te leiden uit mijn nogal verbaasde reactie op het gebruik van deze verwijsterm door een mij wat minder vertrouwde collega, van wie ik niet veronderstelde dat Ger hem onder haar voornaam als mijn partner bekend was, en die met deze verwijsterm bij mij vragen opriep als: ‘Hoezo “Ger haar moeder”? Hoe weet je dat mijn partner Ger heet? Kennen jullie elkaar dan? Hoe zit dat?’ Wie onverwacht met deze verwijsterm haar perspectief kiest, manifesteert zich als een relationele indringer.

Voldoende vertrouwdheid

Het gebruik van de verwijsterm Ger haar moeder of de moeder van Ger veronderstelt dus ‘voldoende bekendheid’. Maar er is meer. De keuze van haar perspectief boven het mijne is niet slechts een mógelijkheid; er is zelfs sprake van een zekere voorkeur. Wanneer mijn familieleden, vrienden en goede kennissen informeren naar mijn schoonmoeder, gebruiken zij allen Ger haar moeder of de moeder van Ger; zouden zij kiezen voor je schoonmoeder, dan is het alsof zij aan mijn relatie met Ger voorbijgaan: zij weten toch van haar bestaan, en van óns bestaan?

Het gaat er niet alleen om dat de spreker wéét dat Ger mijn partner is; van belang is ook dat er een bepaalde mate van vertrouwdheid is tussen de spreker en deze partner. Nauwkeuriger: tussen de spreker enerzijds en het koppel of het stel anderzijds. Nog nauwkeuriger: er moet sprake zijn van zoiets als ‘voldoende vertrouwdheid’ met ‘Ger-als-mijn-partner’. Met de verwijsterm je schoonmoeder ga je aan die vertrouwdheid voorbij.

Als we ervan uitgaan dat de spreker kiest voor het perspectief van de toegesprokenen, dan is het gebruik van Ger haar moeder een formulering vanuit mijn perspectief, en méér overeenkomstig dat perspectief dan de keuze voor je schoonmoeder.

Deze voorstelling van zaken maakt het ook aannemelijk dat Ger mij aan de telefoon roept met ‘mijn moeder voor je’, en niet met ‘je schoonmoeder’. Aangetrouwd is wel degelijk eigen.