Onze Taal. Jaargang 70

[p. 27]

Tompoes en Napoleon
De herkomst van een gebaksnaam

Dr. A.A. de Boer - beëdigd vertaler Noors, Bergen (NH)

Vorig jaar verscheen er een aardig boek van Martin Grauls, Weet wie je eet, waarin een aantal levensbeschrijvingen zijn samengebracht van bekende persoonlijkheden naar wie een gerecht of een drank is genoemd, zoals Chateaubriand, de graaf van Sandwich en de familie Stroganov. Onder hen vinden we ook de negentiende-eeuwse uiterst kleine dwerg Charles Stratton, die optrad onder de artiestennaam Tom Thumb (Klein Duimpje). Na een grote tournee door Frankrijk werd hij daar - en elders in Europa - bekend als Tom Pouce (de letterlijke vertaling van Tom Thumb). Naar hem zou volgens Grauls onze tompoes, het bekende gebakje van bladerdeeg met banketbakkersroom, genoemd zijn. Grauls baseert dit verhaal waarschijnlijk op het Woordenboek der Nederlandsche Taal, waarin bij de beschrijving van de tompoes wordt verwezen naar een bron uit 1875. Volgens Grauls zou ‘een slimme banketbakker in Amsterdam’ toen een gebakje hebben genoemd naar Tom Thumb alias Tom Pouce.

‘Le général Tom Pouce’ in Parijs, 1845: toch niet de naamgever van het gebakje.
Uit: Marcel Grauls, Weet wie je eet. Hoe beroemde figuren op de menukaart belandden.
Van Halewyck/Balans, 1999

Het etymologisch woordenboek van Van Dale zet vraagtekens bij deze afleiding. Het veronderstelt dat de naamgeving gebaseerd is op het feit dat het kruimelige karakter van het bladerdeeg deed denken aan het verhaal van Klein Duimpje, die broodkruimeltjes strooide om de weg naar huis terug te vinden. Het lijkt me echter een beetje vreemd dat de tompoes vernoemd zou zijn naar een sprookjesfiguur die in het Frans Petit Poucet heet.

Napoleonskake

In de vroege jaren vijftig woonde ik als correspondent voor Het Vrije Volk in Oslo, en ik was gek op tompoezen. Ik heb ze gegeten in Nederland, Frankrijk en de Scandinavische landen, en ze leken allemaal als twee druppels water op elkaar. In Frankrijk heetten ze ‘millefeuille’, maar in Noorwegen bleek mijn favoriete gebakje ‘napoleonskake’ te heten. In het Deens is het ‘napoleonskage’ en in het Zweeds ‘napoleonsbakelse’. Er was weinig speurwerk voor nodig om te ontdekken dat de tompoes vooral in Amerikaans-Engels wel ‘a napoleon’ of ‘a nap’ wordt genoemd. In Europees-Engels spreekt men van ‘cream slice’.

Er is dus bij de naamgeving van het gebakje een verband gelegd tussen de tompoes en Napoleon. Let wel: buiten Frankrijk, want uit Franse etymologische bronnen blijkt dat onze tompoes in de tijd waarover wij spreken, de tweede helft van de negentiende eeuw, in Frankrijk al ‘millefeuille’ heette. De relatie tussen de Noorse verwijzing naar Napoleon en de Nederlandse naam tompoes werd mij in Noorwegen verklaard door het verhaal dat Tom Pouce in het Frans een spotnaam voor Napoleon was. Dat leek mij niet onwaarschijnlijk, omdat Napoleon vanwege zijn geringe lengte wel spottend ‘le petit corporal’ genoemd werd, maar dat heb ik later niet kunnen verifiëren.

Volgens Franse etymologische gegevens komt het Franse woord tompouce sinds 1872 in Franse woordenboeken voor in de betekenis ‘dwerg, klein persoon’, maar het woord bestond eerder. Ik vond tom-pouce na enig surfen over Franse literaire sites in een lijst van denigrerende namen, zelfstandige naamwoorden en bijvoeglijke naamwoorden die Victor Hugo in zijn dichtbundel Châtimants uit 1853 heeft gebezigd om de vloer aan te vegen met de volgens hem geestelijke en morele dwerg Napoleon III. Een van die namen was ‘Tom-Pouce Attila’. In dezelfde bundel vergelijkt Victor Hugo Napoleon III met diens oom Napoleon Bonaparte, die hij ‘pirate empereur’ en ‘Napoléon le nain’ (‘Napoleon de dwerg’) noemt.

Export?

Dat betekent dat tompouce ‘klein mannetje’ ook al vóór 1872 in gebruik was, maar het wil niet zeggen dat de tompoes vernoemd is naar Napoleon III. Webster's Third International Dictionary verwijst bij de ingang napoleon (met een kleine letter), waarin onder meer de tompoes beschreven wordt, alleen naar Napoleon Bonaparte. Het lijkt aannemelijk dat het gebakje vernoemd is naar Napoleon, maar waaróm is niet duidelijk.

Het kan natuurlijk dat onze Amsterdamse bakker het idee voor zijn gebakje met naam en al geïmporteerd heeft uit een van de landen waar het naar Napoleon genoemd werd, en het in de toen nog heersende anti-Napoleonstemming de spotnaam van de vroegere veroveraar heeft gegeven. Ook is het zeer wel denkbaar dat de Noren hun napoleonskake inclusief de naam naar de VS hebben geëxporteerd in de tweede helft van de negentiende eeuw, toen er een enorme stroom van emigranten van Noorwegen naar de VS op gang is gekomen. Er bestaan nu nog concentraties van hun nakomelingen, die in het Noors ‘norskamerikanere’ genoemd worden en nog steeds zeer principieel de Noorse traditie in ere houden.

We zullen het verdere onderzoek weer naar Noorwegen moeten verplaatsen. Maar één ding is voor mij zeker: de tompoes is niet vernoemd naar Charles Stratton, laat staan naar Klein Duimpje.