Onze Taal. Jaargang 70

[p. 22]

Onze talen [slot]: Chinees
‘Nazaat van de draak’ leest liever Frans en chat in het Engels

Gaston Dorren

Bij ‘onze taal’ denkt niet elke Nederlander meteen aan het Nederlands. Naast het aloude Fries en de dialecten hebben ook talen als het Arabisch, het Papiamentu en het Sarnami hier wortel geschoten. Gaston Dorren belicht ze in de serie ‘Onze talen’. In dit vijfde en laatste deel: Pallas Lam over het onderwijs in haar moedertaal, het Chinees.

Pallas Lam, van oorsprong Chinese en op haar vierde jaar naar Nederland gekomen, deed als student maatschappijgeschiedenis onderzoek naar het onderwijs in eigen taal en cultuur voor Chinezen. De scriptie waar ze in 1997 op afstudeerde, heet De nazaten van de draak en hun culturele erfgoed in Nederland. Zowel deze titel als de naam van de auteur staat ook in Chinees schrift op de omslag. Althans, ongeveer. Want in feite, zo vertelt ze, staat in de vertaling niet ‘Pallas’, maar ‘Yeuk Wa’. Hoe zit dat? Pallas klinkt eerder Grieks dan Chinees. ‘Dat klopt. Maar mijn Chinese naam konden Nederlanders niet uitspreken. Op de basisschool kwam ik Tjsoewá te heten. En op de middelbare school, met al die verschillende leraren, moest ik steeds weer opnieuw uitleggen hoe je mijn naam uitsprak. Nu is het in de Chinese traditie gebruikelijk dat je naast je officiële naam ook nog een informele roepnaam hebt, die je vrienden je geven. Een neef van me is me op een zeker moment Pallas gaan noemen. En toen ik die eeuwige reacties op mijn eigenlijke naam (“Wat?” “Hoeveel?”) beu was, heb ik de naam Pallas heel strak ingevoerd, in alle Nederlandstalige situaties. Ik ken trouwens vrij veel Chinezen die dat gedaan hebben, om dezelfde reden. Zoals een vriend van me die Yun Feng heet, maar zich Sebastian laat noemen. Of een vriendin die voor haar ouders Suet Fun heet; omdat die naam bij de burgerlijke stand niet geaccepteerd werd, maakten ze er officieel Zicht Vent van - twee willekeurige Nederlandse woorden, dat mocht wel! Later is dat door haar Nederlandse omgeving verbasterd tot Zichvant.’

Kantonees

Het onderwijs in de Chinese taal en cultuur is niet alleen onderwerp van je scriptie, je hebt er als kind zelf ook aan deelgenomen. Tegen je zin, kreeg ik de indruk.

‘Ja, natuurlijk. Je geeft niet voor je lol je vrije zaterdagen op om nog weer uren les te krijgen. Al was het ook wel weer leuk om onder Chinese kinderen te zijn, want op mijn doordeweekse school zaten die niet. Al met al ben ik blij dat ik dat onderwijs gehad heb. Als ik kinderen krijg, zal ik ook weer proberen ze op Chinese les te doen.’

Wat heb je er geleerd?

‘Vooral grammatica en schrijven. De school ging ervan uit dat je al Kantonees [het dialect van Hongkong, gesproken door de meeste Chinezen buiten China - GD] sprak. Zonder dat onderwijs zou mijn beheersing van het Kantonees veel minder zijn. Al is lezen en schrijven bij mij wel ver weggezakt. Ik lees met meer gemak Engels en zelfs Frans dan Chinees. En als ik Kantonees práát, heb ik de neiging om uit luiheid Nederlandse woorden te gebruiken of woorden te omzeilen. Als ik straks aan mijn moeder vertel dat ik een interview heb gedaan, zal ik in het Kantonees zeggen dat ik “een gesprek heb gevoerd waarbij ik vragen moest beantwoorden”. Maar als ik even nadenk, weet ik het woord voor interview wel degelijk: fong màn.’

Spreek je ook Standaardchinees, oftewel Mandarijns, de officiële taal van China?

‘Ja, maar niet goed. Ik vind het eng om het te spreken; ik hoor het niet vaak genoeg om het vloeiend te kunnen. En het verschil met Kantonees is groot, te vergelijken met het verschil tussen Nederlands en Frans. Er zijn wel veel Nederlandse Chinezen die nu Mandarijns aan het leren zijn, omdat het steeds belangrijker wordt.’

Brug met Nederlandse samenleving

Het Chinese onderwijs in Nederland, dat tot voor kort geen enkele overheidssteun kreeg en zich vaak met beperkte middelen moest behelpen, is behoorlijk succesvol geweest in het aanleren van taalvaardigheid bij de leerlingen, meer dan de door de overheid georganiseerde Arabische of Turkse lessen in het reguliere onderwijs. Hoe komt dat?

‘Toen ik mijn scriptie schreef, zou ik het antwoord daarop niet geweten hebben. Maar mijn huidige werk bij de Stichting Vrijwilligersmanagement heeft het me duidelijk gemaakt: de Chinezen hebben zich altijd zelf eigenaar gevoeld van dat onderwijs. De ouders

[p. 23]

betalen ervoor. Ze willen waar voor hun geld, dus zien ze nauwlettend toe op de kwaliteit van het aangeboden onderwijs. Wat gratis is, wordt altijd minder gewaardeerd.’

Pallas Lam: ‘Het is goed voor de Nederlandse samenleving als er een groep is die het Chinees goed beheerst.’
Foto: Speer Fotografie, Amsterdam

Het onderwijs in de eigen taal is altijd omstreden geweest. Waarom ben jij er zo voor?

‘Om verschillende redenen. Je wordt als Chinees toch vaak op je herkomst aangesproken. Als je dan de bijbehorende taal niet spreekt, daal je volgens mij bij veel mensen in aanzien. Ten tweede is China een land in opkomst, met enorm veel inwoners en een taal die voor Nederlanders moeilijk te leren is. Het is goed voor de Nederlandse samenleving als er een groep is die die taal goed beheerst. Verder is het nodig voor het contact tussen de generaties binnen de Chinese gemeenschap. Als je moeilijk met elkaar kunt communiceren, ga je niet zo soepel en plezierig met elkaar om. En ten slotte kun je als tweetalige een brug slaan tussen de oudere generatie en de Nederlandse samenleving. Daar is een schrijnende behoefte aan.’

‘Ik word zelf vrij vaak opgetrommeld om te vertalen. Ik moet wel zeggen dat ik dat een zware last vind. Als het om juridische of medische kwesties gaat, is het lastig werk, waar ik niet echt voor opgeleid ben, en tegelijkertijd is het een grote verantwoordelijkheid. Als je iets verkeerd overbrengt, kan dat iemand zijn gezondheid kosten. Maar ik voel me wel moreel verplicht om te helpen, ook al is het voor vreemden.’

Welke taal spreek je met andere Chinezen in Nederland?

‘Met mijn ouders spreek ik altijd Kantonees, maar met leeftijdsgenoten hoofdzakelijk Nederlands, waar we af en toe wat Chinese uitdrukkingen door mengen. Chinezen die een beetje ouder zijn dan ik, beheersen vaak zelfs uitsluitend het Nederlands.’

Hoe kan dat?

‘Ze zijn in Nederland opgegroeid op een moment dat er geen of nog maar weinig Chinese scholen waren, zeg maar in de jaren zeventig. Of ze woonden in een streek waar geen school in de buurt was. Hun ouders hadden meestal een restaurant en hadden daarom geen tijd voor hun kinderen. Veel van die kinderen zijn opgegroeid bij Nederlandse pleegouders en spreken echt uitsluitend Nederlands of een heel beperkt, simpel huis-, tuin- en keuken-Chinees.’

‘Sindsdien is het alleen maar gemakkelijker geworden om Chinees te leren. Er zijn nu volop cd's en videobanden te koop en te huur, en mensen hebben daar nu ook wat geld voor. Bellen met China is veel goedkoper geworden. Vroeger belde je uitsluitend met Chinees Nieuwjaar, nu veel vaker. Je hebt satelliet-tv, je hebt internet. Veel jonge Chinezen hier chatten met Chinezen elders in de wereld, bijvoorbeeld in Hongkong.’

Hoe gaat dat, chatten in Chinees schrift?

‘Nou, in de praktijk gaat dat chatten gewoon in het Engels.’

De vreemdste vreemdeling

Van alle grote migrantentalen die Nederland kent, wijkt het Chinees waarschijnlijk het sterkst af van het Nederlands.

Schrift De Chinese ‘karakters’ vormen het enige nog in gebruik zijnde schrift ter wereld waarin de tekens niet staan voor losse klinkers, medeklinkers of lettergrepen, maar elk een eigen betekenis dragen. (Het Japans heeft een kleine tweeduizend Chinese karakters overgenomen.) Dat betekent niet dat elk teken voor een woord staat, want de meeste woorden bestaan uit twee of meer karakters. Maar net zoals in het woord herintreedster alle vier de lettergrepen hun eigen betekenis hebben, zo geldt dit ook voor elk karakter.

Klanken De klanken van het Chinees zijn op minstens twee manieren anders dan Nederlandstaligen vertrouwd is. Ten eerste hebben Chinese lettergrepen een zeer streng begrensde structuur: ze beginnen met hoogstens één medeklinker en ze eindigen op hoogstens één medeklinker. In het Standaardchinees kan die slotmedeklinker alleen een n of ng zijn; in het Kantonese dialect van Hongkong, dat in Nederland veel meer voorkomt, bestaan nog vier andere mogelijkheden. Ten tweede kan elke klinker op vier ‘tonen’ uitgesproken worden: gelijkmatig hoog, dalend, stijgend of eerst dalend en dan stijgend. Vrijwel alle lettergrepen hebben meerdere, volkomen verschillende betekenissen, al naar gelang de toon waarop ze worden uitgesproken. Dit verschijnsel komt in Oost-Azië en Afrika vrij veel voor, maar is in Europese talen schaars. Het Papiamentu kent dit verschijnsel in mindere mate eveneens, evenals, in nog geringere mate, het Rijnlands Duits en het Limburgse dialect. Nog één opmerking over klanken: anders dan de wijdverbreide mythe wil, kent het Standaardchinees wel degelijk een (Engels aandoende) r-klank. Het Kantonees daarentegen niet.

Grammatica De Chinese grammatica wijkt nogal van de Nederlandse af, omdat ze vrijwel geen vervoegingen of verbuigingen kent. Ze kenmerkt zich, nog sterker dan de Engelse, door een ‘analytisch’ karakter: de zinsstructuur verraadt de functie van een woord in de zin. Dit in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Latijn, waarin eindeloze rijen uitgangen van werkwoord en naamwoord hun precieze functie in de zin vastleggen.

Vocabulaire Het Chinese vocabulaire is bijzonder omdat het weinig leenwoorden kent. Deels komt dit doordat China vele eeuwen lang het centrum van zijn eigen wereld was en aan weinig buitenlandse invloeden blootstond, deels ook doordat de Chinese lettergreepstructuur ontlening bemoeilijkt - al laten sommige andere talen, zoals het Japans, zich door die hindernis niet weerhouden.

Ten slotte is bijzonder dat ‘het’ Chinees in feite een verzameling wederzijds onverstaanbare dialecten behelst, die hoofdzakelijk door hun gezamenlijke schrift, de culturele verwantschap van de sprekers en de aanwezigheid van een centraal bestuur bijeen zijn gehouden.