Onze Taal. Jaargang 70

[p. 18]

Bonnenmonarchie, branddating, overgangsconsulente
Het jaar 2000 in twintig trefwoorden

Ton den Boon - hoofdredacteur grote Van Dale

Ook de nieuwgeboren woorden van 2000 gaven weer haarfijn aan wat ons zoal bezighield. De hoge brandstofprijzen zorgden voor veel nieuwe samenstellingen met diesel, en aan de dramatische beursgang van World Online danken we het nieuwe werkwoord ninabrinken. Een overzicht van opmerkelijke neologismen van het afgelopen jaar, aan de hand van twintig ingangen.

In 2000 is onze taal weer met duizenden nieuwe woorden uitgebreid. Niet dat die woorden allemaal even interessant zijn, want vaak zijn het gelegenheidswoorden, die opkomen, tijdelijk vlammen en vervolgens weer verdwijnen. Dat ‘vlammen’ kan overigens heel goed een jaar duren, en daarom is de taal van een enkel jaar ook geen goede basis om te bepalen welke woorden ‘blijvertjes’ zijn en welke we in 2001 weer aan de vergetelheid moeten prijsgeven - al is een eenmalig aangetroffen woord eigenlijk bij voorbaat al kansloos.

Wat de neologismen van een bepaald jaar vooral zo interessant maakt, is dat daar vaak heel goed aan af te lezen is wat er in zo'n jaar in de publieke belangstelling heeft gestaan. Zo verraadt de hausse aan samenstellingen met taxi in januari 2000 de taxioorlog die toen woedde naar aanleiding van de nieuwe Taxiwet, terwijl de nieuwe samenstellingen met bon en bonnetjes in maart 2000 het talige bewijs zijn van de affaire-Peper. Zo zijn er nog een paar opvallende groepen woorden te signaleren. Denk maar aan de veelvoorkomende samenstellingen met bagger, die een indicatie zijn voor de voorgenomen fusie van Boskalis en HBG, die uiteindelijk niet doorging. En in de nazomer was er een piek aan samenstellingen met diesel (dieselcompensatie, dieseloproep en dergelijke) en - in mindere mate - met olie, die aangeeft dat velen zich zorgen maakten over de stijging van de brandstofprijzen - al leken maar weinigen hierdoor de auto te laten staan, getuige de vele nieuwe woorden uit 2000 die betrekking hebben op het verkeer (bijvoorbeeld bereikbaarheidsoffensief). Ook de economie, en dan met name de ‘Nieuwe Economie’, stond in 2000 behoorlijk in de aandacht, mede door de dramatische beursgang van Nieuwe Economiebedrijven als World Online, en de turbulentie op de technobeurzen.

Hieronder is een aantal opmerkelijke nieuwe woorden uit 2000 samengebracht onder twintig ingangen.

bama-model ‘Er waart een vreemde term door de universiteiten’, schrijft dagblad Trouw op 17 oktober 2000. Dat hangt samen met ingrijpende wijzigingen in het hoger onderwijs. In de zomer van 2000 ontvouwt onderwijsminister Hermans zijn plannen voor een ‘bachelor/mastermodel’ (NRC Handelsblad, 8-7-2000). In dit model gaat de universitaire studie bestaan ‘uit een brede bachelorsfase van drie jaar, al dan niet gevolgd door een meer gespecialiseerde masterfase van één à twee jaar’ (NRC Handelsblad, 4-9-2000). In de wandelgangen staat dit model dan al bekend als het ‘bama-model’ (NRC Handelsblad, 17-6-2000).

bonnenmonarchie Begin 2000 treedt de minister van Binnenlandse Zaken, Bram Peper, af vanwege twijfels over het ‘declaratiegedrag’ ten tijde van zijn burgemeesterschap van Rotterdam. Deze kwestie, die in de media al snel bekendstaat als de ‘bonnetjesaffaire’, is letterlijk spraakmakend. Peper beroept zich bij de verantwoording van zijn declaraties namelijk op ‘beleidsdiscretie’, een nieuw en heel net woord om zijn zwijgzaamheid over zijn ‘bonnetjes’ te motiveren. En net voordat hij aftreedt, verrijkt hij - getergd als hij is - onze taal met een fraaie maar bittere karakterisering van zijn vaderland: ‘Ik heb lang gedacht dat we in een bananenrepubliek leven, maar ik weet nu dat het een bonnenmonarchie is.’ (Algemeen Dagblad, 8-3-2000)

branddating De liefde maakt in 2000 turbulente ontwikkelingen door. Er blijken namelijk allerlei onvermoede manieren te bestaan om met een mogelijke partner in contact te komen. Zoals deelnemen aan het programma ‘Ja, ik wil een miljonair’, dat heeft geleid tot het eerste Nederlandse ‘miljonairshuwelijk’. Andere manieren zijn ‘cyberdating’ (een afspraakje maken via het internet) en ‘branddating’. Bij deze laatste, van gene zijde van de oceaan overgewaaide vorm van ‘koppelen’ selecteren de partners elkaar niet op karaktereigenschappen, maar ‘op merken die ze gebruiken’ (Algemeen Dagblad, 17-3-2000). Of zoals het maandblad Elle schrijft: ‘Tik je favoriete merken in en je krijgt een

[p. 19]

waslijst met potentiële kandidaten op het scherm.’ (1-6-2000) Deze geheel eigentijdse aanpak blijkt ook toekomst te hebben buiten de liefde: ‘Eigenlijk gaat er amper een avond voorbij of ergens op een zender treedt wel een merk op in het spotje van een ander. Of in een populair programma. Branddating is dit fenomeen inmiddels gedoopt.’ (Het Financieele Dagblad, 26-4-2000)

donatiefunctionaris De zorg is in 2000 sterk in beweging, met woorden als zorgacademie en zorgnummer als resultaat, maar als zorg niet meer mag baten, is er nog altijd de hekkensluiter in de zorgketen, namelijk de ‘donatiefunctionaris’. ‘Hij houdt zich bezig met de donatie van organen van patiënten die (...) zijn overleden.’ (Trouw, 16-2-2000) Het blijkt een snelgroeiende beroepsgroep in het ziekenhuis te zijn; begin 2000 zijn er zes van aan het werk gegaan, en in september waren het er al twaalf.

De naam van de ex-bestuursvoorzitter van World Online heeft zich ontwikkeld tot werkwoord: ninabrinken.
Foto: ANP

filezwaaien In 2000 is de diversiteit aan vervoermiddelen flink toegenomen, bijvoorbeeld met de ‘flitsstep’ (NRC Handelsblad, 10-8-2000), een snelle step met hulpmotor, de ‘skatescooter’ (NRC Handelsblad, 17-8-2000), een soort van opvouwbare step met skatewielen, en - ten behoeve van de laatste reis - de ‘uitvaartbus’, waarin nabestaanden ‘samen met de overledene naar begraafplaats of crematorium rijden’ (Algemeen Dagblad, 21-9-2000). Wat er nog niet is maar ons al wel in het vooruitzicht is gesteld, is de ‘literauto’, ‘die maar één liter brandstof per honderd kilometer verbruikt’ (NRC Handelsblad, 21-9-2000). Daar kom je een heel eind mee, tenzij je in de file terechtkomt, want die lijkt met de dag langer te worden. Een van de maatregelen daartegen is het ‘filezwaaien’, waarbij ‘Agenten (...) proberen files te verhelpen door langs de weg armgebaren te maken’ (Algemeen Dagblad, 9-3-2000). Niet dat zulke ‘malende’ bewegingen altijd helpen, want ‘tussen Gouda en De Meern werden de opstoppingen juist erger’.

geninabrinkt In maart 2000 gaat World Online naar de beurs. Bestuursvoorzitter Nina Brink krijgt bij die gelegenheid de ‘gouden zeepbel’ uitgereikt door een paar mensen die de hype rond World Online niet helemaal vertrouwen. Terecht, want een paar weken na de beursgang is er van de koers van World Online op de beurs weinig meer over. Behalve het dan heersende slechte beurssentiment voor internetaandelen lijkt Nina Brink zelf hiervoor medeverantwoordelijk. Ze heeft bij de beursgang van haar onderneming verzwegen dat ze kort tevoren een groot deel van haar aandelen heeft verkocht voor een bedrag dat in vergelijking met de introductiekoers een schijntje is. Nina Brink lijkt dan ook weinig kans te maken op de titel zakenvrouw van het jaar. Sterker nog, haar naam heeft zich volgens de Volkskrant van 7 april 2000 tot een heus werkwoord ontwikkeld: ninabrinken, dat onder meer ‘besodemieteren’ zou betekenen. In die betekenis wordt het werkwoord even later ook daadwerkelijk aangetroffen in de krant, in een context die niets met World Online te maken heeft: ‘Matchwinnaar Chris Roosendaal stond weliswaar slecht, maar zijn tegenstander liet zich ninabrinken en verloor uiteindelijk materiaal.’ (Haarlems Dagblad, 17-4-2000)

inbelspelletje Een moderne vorm van vermaak is het ‘inbelspelletje’: in een televisieprogramma wordt een vraag gesteld en ‘kijkers kunnen met het juiste antwoord op onwaarschijnlijk simpele vragen à raison van 99 cent per minuut bellen naar een telefoonnummer, in de hoop een prijs in de wacht te slepen’ (Trouw, 5-2-2000). Het verschijnsel bestaat al wat langer, maar het woord inbelspelletje haalt in 2000 voor het eerst de krant als Justitie er een onderzoek naar instelt: staatssecretaris ‘Cohen laat onderzoeken of de inbelspelletjes op televisie, zoals vooral Veronica die uitzendt, tot verslaving onder de deelnemers kunnen leiden. Als dat zo is, zijn de spelletjes in strijd met de Wet op de Kansspelen en moeten ze van het scherm verdwijnen.’ (Algemeen Dagblad, 2-2-2000)

kladgenoom In juni is er nieuws over het menselijk genoom. Dat zou in kaart zijn gebracht: ‘Het was een gigantische klus, waarmee miljarden guldens zijn gemoeid.’ (Algemeen Dagblad, 27-6-2000) In feite is de wetenschap op dat moment nog niet verder ‘dan dat ze alle letters van dat boek op een rijtje heeft gezet’ (Trouw, 27-6-2000). NRC Handelsblad concludeert op 1 juli 2000 dan ook dat we te maken hebben met een ‘kladgenoom’.

kraamsuite Op 1 september 2000 opent het Groene Hart Ziekenhuis in Gouda zijn eerste ‘kraamsuite’, die tevens de eerste kraamsuite in Nederland is: een ruimte waarin de bevalling plaatsvindt en waar men vervolgens de gehele in het ziekenhuis doorgebrachte kraamtijd kan verblijven. ‘In die huiselijke ruimte is vrijwel alle medische zorg, ook reanimatie van de baby, mogelijk. De noodzakelijke medische apparatuur is weggewerkt in houten kastjes, die in niets aan een ziekenhuisomgeving doen denken.’ (de Volkskrant, 1-9-2000) Speciaal voor welkome kinderen.

maaltijdreep Gemaksvoedsel verovert Nederland in rap tempo. Maar dat voedsel moet wel gezond zijn. Daarom worden in 2000 in

[p. 20]

Nederland nieuwe ‘repen’ geïntroduceerd. Zoals de ‘saladereep’, ‘bestaande uit gevriesdroogde tomaat, paprika, wortel, ui, radijs, selderij, komkommer en croutons, met eiwit als bindmiddel’ (de Volkskrant, 19-5-2000). Een alternatief zijn de ‘maaltijdrepen’, ‘die op elk moment op elke gewenste plek kunnen worden geconsumeerd’ (Het Financieele Dagblad, 13-4-2000). Gelooft de consument misschien nog niet zo in deze ‘gezondheidssnacks’ (NRC Handelsblad, 12-4-2000), het bedrijfsleven is er vast van overtuigd dat dit product een succes wordt. Unilever koopt namelijk begin 2000 voor zo'n 5 miljard gulden het Amerikaanse SlimFast, dat naast dieetvoeding en ‘drinkpoeders’ (NRC Handelsblad, 12-4-2000) zulke repen produceert.

overgangsconsulente ‘Ruim een miljoen Nederlandse vrouwen zijn in de overgang’, schrijft de Volkskrant op 7 september 2000. Met elkaar vormen die ‘een enorme markt, want 80 procent van de vrouwen in de overgang heeft in meer en mindere mate last van fysieke en psychische klachten’. Om deze doelgroep effectief te kunnen bedienen, heeft zich dan ook een nieuw beroep aangediend: de ‘overgangsconsulente’, een ‘verpleegkundige of arts die zich heeft gespecialiseerd in de overgangsjaren van de vrouw en haar met advies kan bijstaan’ (Trouw, 2-9-2000). Op 14 januari doet deze beroepsnaam zijn intrede in de krant en dus in de taal. Het blijkt een beroep met toekomst te zijn, want in oktober zijn er al zo'n veertig overgangsconsulenten aan de slag.

parabouncen Na de introductie van het bungeejumpen in de jaren negentig zouden we nergens meer van moeten opkijken, maar wat in spanning daarmee kan wedijveren, is het ‘parabouncen’. Bij deze exotische sport trekt men een ‘parachuteharnas’ aan dat bevestigd is aan een grote, met helium gevulde ballon. Men gaat van start door zich af te zetten, waarna men door de ballon een meter of dertig (!) de lucht in getrokken wordt, waarna men weer daalt, en zo verder, enzovoort. Het parabouncen is volgens de krant ‘de opvolger van het bungy jumpen’ (Het Financieele Dagblad, 18-10-2000), al weet een andere krant te melden dat het parabouncen ‘net zo veilig [is] als touwtje-springen’ (Algemeen Dagblad, 18-5-2000). De sport lijkt ingang te vinden in ons land, in elk geval in onze taal, want er is al een Nederlands synoniem voor: ballonspringen.

Illustratie: Matthijs Sluiter

pretbox Op 1 januari 2001 komt er een nieuw belastingstelsel en vooruitlopend daarop worden in 2000 flink wat nieuwe belastingtermen geïntroduceerd, bijvoorbeeld boedelheffing (ANP, 7-3-2000) en combinatiekorting (ANP, 14-1-2000). Er zijn in het nieuwe stelsel drie boxen waarover de typen inkomsten worden verdeeld om daarover vervolgens belasting te heffen. Fiscalisten noemen de derde box smalend ‘de pretbox van Vermeend’, maar ook wel ‘pretbox’ zonder meer: ‘Het wordt namelijk mogelijk om inkomsten die nu nog progressief belast worden, in het nieuwe stelsel belastingvrij te ontvangen. Dat kan omdat in box 3 het bezit wordt belast, maar de inkomsten die uit dat bezit voortvloeien, belastingvrij zijn.’ (NRC Handelsblad, 17-8-2000) Of wat hier staat klopt, blijkt echter nog maar de vraag te zijn, want in de krant verschijnen onmiddellijk ingezonden brieven en stukken waarin deze voorstelling van zaken op z'n minst wordt genuanceerd. In al die teksten komt wel weer pretbox voor - en dat is goed voor de verspreiding van het woord.

rampenpolder Er is nog geen ramp gebeurd, maar het woord ervoor is er inmiddels al wel: rampenpolder. Het is een van de nieuwe synoniemen van het al wat oudere woord calamiteitenpolder. De ‘rampen-’ of ‘noodpolder’ leent zich voor ‘gecontroleerde overstroming’ bij extreme hoogwaterstanden in de grote rivieren. In 2000 worden de kandidaat-rampenpolders aangewezen en in de loop van het jaar wordt het spannend. Welke polder zal definitief worden aangewezen als wat ook wel eufemistisch ‘bergingspolder’ wordt genoemd: de Tieler- of de Bommelerwaard? Of toch maar liever Vijfheerenland, het Land van Heusden en de Beerse Overlaat? Na de presentatie van de plannen voor de calamiteitenpolders komt staatssecretaris De Vries nogal onder vuur te liggen, met name van lokale bestuurders. De Vries is verbaasd en het Algemeen Dagblad kopt op 3 maart dan ook: ‘Kritiek op rampenpolders onverwacht’.

slijter(s)koeien Al kent de grote Van Dale het woord nog niet, bij boeren en dierenartsen schijnt slijter sinds jaar en dag het gewone woord te zijn voor een magere en steeds verder verzwakkende koe. In 2000 komen slijters vaak in het nieuws, maar dan vooral onder de synonieme naam slijter(s)koeien, ‘koeien waarvan het afweersysteem om onduidelijke reden is ondermijnd’ (de Volkskrant, 11-4-2000). De koeien lijden aan een ziekte die in de pers als ‘geheimzinnig’ en ‘mysterieus’ wordt beschreven: de ‘slijter(s)ziekte’. ‘De ziekte veroorzaakt “versnelde slijtage” van koeien: de weerstand vermindert en de dieren vermageren snel.’ (ANP, 17-3-2000) Vanaf medio maart zal de ziekte, die wel in verband wordt gebracht met het gebruik van een bepaald vaccin, in het nieuws blijven: de Kamer gaat zich ermee bemoeien en Brussel

[p. 21]

kraakt de aanpak van ons kabinet: ‘De Nederlandse bestrijding van de slijtersziekte onder koeien was ontoereikend en onsamenhangend. Dit kan ertoe hebben geleid dat vlees en melk van besmette dieren in levensmiddelen is beland.’ (Het Financieele Dagblad, 26-7-2000)

soepshop In 2000 is er een nieuw verschijnsel in horecaland: de ‘soepshop’, een gelegenheid waar men (snel) een soepje kan nuttigen. Die soep wordt niet noodzakelijk in een kop, kom of terrine geserveerd, maar in een beker en men kan kiezen voor ‘small, medium of large’ (de Volkskrant, 26-4-2000). Hoewel Nederland ‘van oudsher een soepland is’, aldus het Algemeen Dagblad (19-9-2000), lopen we ‘niet erg voorop bij deze trend’. Maar in 2000 gaan de grote concerns zich ermee bemoeien en dan is succes welhaast verzekerd: ‘De soepshop rukt op. Na New York, Tokyo en Londen verovert de nieuwe fast-foodtrend terrein in Nederland. Honig heeft zijn eerste soepwinkel al geopend. Unox oriënteert zich. Soep is trendy. Het is voedzaam én goedkoop. Daar is het immer jachtige stadspubliek van gecharmeerd’, schrijft Het Financieele Dagblad (25-9-2000).

stekkereconomie In het jaar 2000 ontwikkelt Nederland zich tot een ‘stekkereconomie’. Althans, als we Het Parool van 28 juni 2000 mogen geloven, want daarin staat dat onze economie meer en meer afhankelijk wordt van de hightech-industrie, oftewel alles waar een stekkertje aan zit. Deze nieuwe samenstelling komt niet uit de lucht vallen, want op 20 januari maakte de krant al melding van de belangrijkste component van die stekkereconomie, namelijk de ‘stekker-fondsen’: beursgenoteerde ondernemingen die zich bezighouden met het ontwikkelen en implementeren van elektronica, met name ten behoeve van spraak-, beeld- en datacommunicatie, of zoals de krant zegt: ‘bedrijven die doen in chips, kabels of telefonie’ (de Volkskrant, 20-1-2000).

taxivrouw Op 1 januari 2000 treedt ‘de nieuwe Taxiwet’ in werking. Het ‘taxivolk’ (de Volkskrant, 27-1-2000) is daar niet blij mee en laat dat weten met relletjes, dreigende taal en losse handjes. Het land wordt kortom opgeschrikt door een heus ‘taxi-oproer’ (Het Parool, 4-2-2000). De taxioorlog escaleert in Amsterdam, waar de politie al preventief een ‘politietaxiteam’ (Trouw, 12-1-2000) had opgericht. Veel opleveren doet het taxioproer trouwens niet: behalve wat arrestanten voor de politie en wat pittig nieuws voor de krant levert het hooguit een enkel interessant nieuw woord op: taxivrouw, dat niet ‘vrouwelijke taxichauffeur’ betekent, maar ‘vrouw (echtgenote of vriendin) van een taxichauffeur’. Het woord staat begin februari voor het eerst in de krant (‘Taxivrouwen in actie tegen Taxiwet’, kopt het Algemeen Dagblad op 9 februari 2000) en wordt door de pers meteen omarmd als de nieuwe soortaanduiding voor deze vrouwen - ‘taxidames zeggen ze zelf graag’ (Het Parool, 20-4-2000).

vadercentra In Nederland kennen we al langer de ‘moedercentra’. In dergelijke instellingen kunnen moeders cursussen volgen en hulp krijgen bij het zoeken van een baan, en ze kunnen er hun opvoedingsproblemen bespreken. In de herfst van het jaar 2000 komen daar in de gemeente Den Haag pendanten voor mannen bij: ‘vadercentra’, waar de mannelijke ‘bezoekers (...) vaardigheden [kunnen] aanleren waardoor ze zich beter staande kunnen houden’ (de Volkskrant, 21-10-2000).

virusmail De kwetsbaarheid van communicatie via het internet wordt in 2000 een aantal malen bevestigd. Onder meer begin mei, toen de global village een weekend lang in de ban was van het ‘I Love You-virus’. Deze zogeheten ‘lovebug’ (NRC Handelsblad, 5-5-2000) werd via e-mail verspreid, dat wil zeggen via een ‘virusmail(tje)’. Dat woord is in april 2000 in de algemene pers geïntroduceerd in verband met een ander computervirus, waarin zo'n mailtje ‘de elektronische versie van de kettingbrief’ wordt genoemd (Het Parool, 8-4-2000).