Onze Taal. Jaargang 70

[p. 15]

Nog eens: ontbrekende leestekens
Eerdere pogingen om gaten in het schrift te vullen

Karel F. Treebus - typografisch ontwerper, Berkel en Rodenrijs

In het novembernummer presenteerde Onze Taal enkele nieuwe leestekens, ontworpen door kunstacademiestudenten. Dat was niet de eerste poging om de ‘gaten in het schrift’ te vullen: al eeuwenlang proberen drukkers, schrijvers en taalkundigen de ontoereikende verzameling leestekens aan te vullen. Wat is er zoal bedacht?

Het novembernummer van Onze Taal bevat een artikel over ontbrekende leestekens. Daaruit blijkt weer eens dat de leestekens die we in ons Latijnse schrift al eeuwen gebruiken, eigenlijk niet toereikend zijn. Niet algemeen bekend is echter dat er al herhaaldelijk pogingen zijn gedaan om ons leestekenarsenaal uit te breiden. Zo zijn er in de loop der tijd leestekens bedacht voor het weergeven van ironie, verontwaardiging en dergelijke. Helaas zijn die nooit algemeen in gebruik gekomen. De enige die het hebben gehaald, zijn het Spaanse op de kop staande vraag- en uitroepteken (¿ en ¡), die gewoon op alle pc's beschikbaar zijn. Ze werden na 1754 ingevoerd op voorstel van de Koninklijke Spaanse Academie. Deze instelling vond (mét enige taalkundigen) dat vraag- en uitroepzinnen duidelijker gemarkeerd moesten worden. Zoals wellicht bekend worden de symbooltjes in het Spaans geplaatst vóór het eerste woord van een uitroep, respectievelijk vraag.

Verontwaardigingsteken

Andere pogingen waren minder succesvol. Zo dook in zeventiende-eeuwse geschriften een spiegelbeeldig vraagteken op (afbeelding 1), dat werd gebruikt aan het slot van een retorische vraag. Waarschijnlijk was de Londense drukker Henry Denham de uitvinder. Een andere vraagtekenachtige uitvinding was het ironieteken van de Fransman Alcanter de Brahm uit 1899 (afbeelding 2). Maar ook recenter zijn er nieuwe leestekens bedacht. De Franse schrijver Raymond Queneau gebruikte in 1933 in zijn roman Le Chiendent twee omgekeerde uitroeptekens als verontwaardigingsteken (afbeelding 3). De Amerikaan K. Speckter bedacht in 1962 een combinatie van vraag- en uitroepteken, de ‘interrobang’ (afbeelding 4). Dit teken, ter afsluiting van een vragende uitroep, werd destijds bij het lettertype Americana als loden letterstaafje gewoon standaard meegeleverd. Een moderne variant hierop zien we soms in tekstballonnetjes van strips (afbeelding 5).

Bekommaade vraag

Ook Nederlandse schrijvers hebben pogingen gewaagd. De bekende Battus gebruikte een speciaal vraagteken in het boekje Tussen letter & boek, dat in 1985 verscheen ter gelegenheid van een tentoonstelling van het werk van acht grafisch ontwerpers in het Amsterdamse Stedelijk Museum. De punt van het vraagteken was daarbij vervangen door een komma (afbeelding 6). Hij stelde voor dit teken te gebruiken in die gevallen waarbij niet de hele zin, maar slechts een gedeelte ervan een vraag vormde, of zoals Battus het zelf formuleert: ‘Is de punt onder het vraagteken een eind-van-de-zin-teken? dan is ook een bekommaade vraag mogelijk.’

Verder bedacht Harry Mulisch, in Het beeld en de klok (1989), nog een ironieteken, in de vorm van een cijfer 3 met een punt eronder (afbeelding 7). Hij zag de uitroep- en vraagtekens als gemodificeerde cijfers 1 en 2 (met een punt), en analoog daaraan creëerde hij zijn ironieteken.

In 1995 ten slotte werd een prijsvraag uitgeschreven (door het schriftmuseum Scryption in Tilburg in samenwerking met FontShop en de ontwerpersorganisatie bNO) om te komen tot een uniform klemtoonteken om een woord of lettergreep te benadrukken (ter vervanging van andere middelen zoals cursivering of het plaatsen van een ‘accent aigu’). Daar kwam niet zoveel uit. Eervol vermeld werd onder meer een geknakt haakje rechtsboven op klinkers (afbeelding 8). Een liggend streepje onder de klinker (afbeelding 9) won uiteindelijk - een methode die woordenboekmakers echter al jaren gebruiken.

Eigenwijs

Het voordeel van vrijwel alle nieuwe leestekens die zijn bedacht, is dat ze zonder moeite in het bestaande schrift zouden zijn in te passen. Ontwerpers van lettertypen zijn over het algemeen erg voorzichtig om ál te nadrukkelijke afwijkingen van de gangbare vormen in hun alfabetten aan te brengen. Doen ze dat wel, dan wordt dat door lezers niet altijd begrepen of gewaardeerd. Dat merkte de Consumentengids. Dit tijdschrift gebruikt als tekstletter de Schneidler, die een tamelijk afwijkend vraagteken heeft. Het novembernummer 2000 bevatte een ingezonden stuk met de vraag ‘Waarom gebruikt u omgekeerde vraagtekens?’

Gelukkig zijn letterontwerpers soms ook tamelijk eigenwijs, wat bewezen wordt door de ontstaansge-

[p. 16]

schiedenis van het valutateken voor de euro. Uiteraard moest dit nieuwe symbool (weliswaar geen leesteken) aan alle bestaande en nieuwe lettertypen worden toegevoegd. De ontwerpers hebben over het algemeen de Europese voorschriften betreffende de maten en verhoudingen van het tamelijk lelijke standaardmodel aan hun laars gelapt en bij vele lettertypen passende (fontspecifieke) eurotekens ontworpen.

Wellicht zijn er lezers die bekend zijn met nog andere pogingen tot uitbreiding van ons schrift. Ik houd mij aanbevolen voor elke informatie daarover. Reacties kunt u sturen naar de redactie van Onze Taal.